Ruim duizend euro in rekening brengen voor het verwijderen van oorsmeer? Onlangs bleek dat dokters soms veel te veel bij zorgverzekeraars declareren. De afgelopen jaren kwamen meerdere beroepsgroepen negatief in het nieuws. Wielrenners vervalsten de competitie door zichzelf te drogeren. Meerdere Duitse wetenschappers moesten hun dokterstitel inleveren vanwege plagiaat. In Nederland hadden we de affaire Stapel. En terwijl een scholengroep Amarantis failliet ging, leefden haar bestuurders als zonnekoningen. Waarom doen mensen zulke dingen? De voorbeelden zijn natuurlijk niet allemaal over een kam te scheren, maar in veel gevallen is er sprake van een systeem of cultuur waarin immoreel gedrag ‘normaal’ wordt gevonden. Het declaratiesysteem werkt fraude in de hand, en je bent een dief van je eigen portemonnee als je niet meedoet. In wielerploegen is doping zo wijdverbreid dat je wel een heel rechte rug moet hebben om daar een punt van te maken. Als politici proefschriften zien als een statussymbool, een trede op de carrièreladder, is het begrijpelijk dat ze de waarheid soms geweld aandoen. Pas zag ik de film Hannah Arendt, over de Duitse filosofe (1906-1975), die verslag deed van het proces tegen nazi-officier Adolf Eichmann. Eichmann regelde de deportatie van Joden naar concentratiekampen in Oost-Europa, vluchtte later naar Argentinië, en werd uiteindelijk door de Mossad opgepakt, en berecht. Tijdens het proces in Jeruzalem dringt het tot Arendt door dat Eichmann geen monster is, geen reïncarnatie van de duivel, zoals veel Joden hem in die tijd zagen, maar een doodgewone man, een ‘nobody’ zelfs. Het is een kleurloze ambtenaar, een radertje in het geheel, die slechts bevelen opvolgde. Wat zien we als we met Arendts bril op naar de fraude van de sporters en wetenschappers van nu kijken? Het goede nieuws is dat waarschijnlijk maar weinig van hen door en door slecht zijn. Het slechte nieuws is dat hele gewone mensen blijkbaar tot hele erge dingen in staat zijn. De banaliteit van het kwaad, noemde Arendt dat. We hebben de neiging om, net als Eichmann, ‘gewetenloos’ te zijn. Maar dan letterlijk: zonder geweten. We schakelen ons geweten uit, stoppen met kritisch denken, en verschuilen ons achter anderen. ‘Iedereen deed het’, zeggen we dan. En dat klopt. Maar een excuus is het niet.