In het heiligste gedeelte van veel kerken, op het koor, zijn zeer wereldse, soms zelfs ronduit schunnige voorstellingen te zien – en wel in het houtsnijwerk van de koorbanken. Kunsthistorici van de Radboud Universiteit beschikken over een grote database van koorbankenkunst. Over een deel daarvan verscheen deze week het boek De koorbanken van Oirschot en Aarschot.

Scènes uit het dagelijks leven, mannen die hun broek laten zakken, spreekwoorden, satires, voorstellingen over goed en kwaad – en ja, ook religieuze afbeeldingen zijn te zien op de zijkanten van de koorbanken en met name ook de onderkanten van de opklapbare houten zittingen. Wie er eenmaal oog voor heeft, kan geen kerk meer binnengaan zonder er naar te zoeken.

Aarschot, Onze-Lieve-Vrouwekerk, koorgestoelte, 1515 (fotograaf Hans Sibbelee)

Christel Theunissen is kunsthistorica en werkt bij het Centrum voor Kunsthistorische Documentatie (CKD)  van de Radboud Universiteit. Dat centrum beheert de koorbankendatabase, die enkele jaren geleden begon met een schenking van ongeveer 5000 foto’s die fotograaf Jan Verspaandonk maakte van koorbanken uit Nederland, België en Duitsland. Het CKD beschikt ook over de fotocollectie van Hans Sibbelee, die  ook  koorbanken heeft gefotografeerd. Bij alle afbeeldingen gaat het om middeleeuwse koorbanken, uit de periode 1250 – 1550.

 
Oirschot, Sint-Petruskerk,  putto, 1508-1511  (fotograaf Hans Sibbelee)

In het boek De koorbanken van Oirschot en Aarschot, gezien door de lens van Hans Sibbelee en Jan Verspaandonk, dat afgelopen weekend in Oirschot en komend weekend in het Belgische Aarschot gepresenteerd wordt, staat een bescheiden selectie centraal: de laatmiddeleeuwse koorbanken die  gemaakt zijn door de Eindhovense schrijnwerker Jan Borchmans. Van wanneer tot wanneer die precies geleefd heeft, is onbekend; zijn werkzaamheden dateren van tussen 1508 en 1528.

 
Lorris, Église Notre-Dame, 16e eeuw,  exhibitionist (fotograaf Paul le Blanc)

Inmiddels werkt het CKD ook aan aanvullingen op de database: het streven is om heel West-Europa in kaart te brengen, voor vergelijkend onderzoek. Theunissen: ‘We willen weten of er patronen zijn in de verspreiding, of dat het willekeurig is. Wie maakte die voorstellingen, begrepen de mensen in de kerk wel wat ermee bedoeld werd, begrijpen wij eigenlijk wel wat ermee bedoeld werd…’ /Anja van Kessel

Een indruk van de koorbankenkunst:

 
Kalkar, Sankt-Nicolaikirche,  man met bril, 1505-1508.  Maker: Henrik Bernts. (fotograaf Jan Verspaandonk). Theunissen: ‘Hij draagt een bril, dat betekent in de laatmiddeleeuwse beeldtaal dat hij de boel zit te bedonderen.  Het lijkt wel een monnik met een bidsnoer, maar hij is eerder schijnheilig dan heilig…’

 
Hoogstraten, Sint-Katharinakerk, de strijd om de broek, 1532-1548. Maker: Albrecht Gelmers (fotograaf Jan Verspaandonk) Theunissen: ‘Je ziet veel strijd tussen man en vrouw in de voorstellingen.’

  
Estavayar-le-Lac, Collégiale Saint-Laurent, man met slot door de mond, 1522-1526. Maker: Jean Mattelin Vuarser (fotograaf Christel Theunissen) Theunissen: ‘Deze man heeft zijn mond op slot, ten teken dat je over sommige dingen beter kunt zwijgen.’

Ulm, Münster, kip met nonnenkap, 1469-1474. Maker: Jörg Syrlin (der Ältere) (fotograaf Jan Verspaandonk)  Theunissen: ‘Dieren zijn ook populair in de voorstellingen, net als de spot drijven met geestelijken. Deze kip draagt een nonnenkap – wat op weinig waardering voor nonnen duidt.’