Nietzsche-kenner Van Tongeren geeft de samenleving graag een slecht geweten

06 mrt 2012

Friedrich Nietzsche (1844-1900) waarschuwde regelmatig voor het nihilisme, ‘de meest sinistere van alle gasten’, dat rond dit moment de tijdgeest zou gaan beheersen. Nietzsche-kenner Paul van Tongeren, hoogleraar Wijsgerige ethiek aan de Radboud Universiteit, onderzocht of de filosoof gelijk heeft gekregen. Het leidde tot het boek Het Europese nihilisme. Friedrich Nietzsche over de dreiging die niemand schijnt te deren, dat dinsdag 6 maart gepresenteerd wordt.

Marjolijn van den Assem, SeelequelleIs onze tijd een nihilistische tijd? ‘Als je erop let, zie je de term steeds voorbij komen’, zegt Paul van Tongeren. ‘Er wordt geklaagd over nihilisme in de politiek, bij een partij als de PVV die geen idealen heeft, maar ideeën slechts inzet als instrument om macht te verwerven. Ook relaties zouden onderhevig zijn aan nihilisme: dan wordt bedoeld dat iedereen maar wat doet en niemand nog lange verbintenissen aan wil gaan.’

Dam opwerpen
Maar na bestudering van het nihilismebegrip van Nietzsche weet Van Tongeren: zulke klachten gaan om oppervlakteverschijnselen. Onverschilligheid, instrumentalisme, relativisme: daar zitten nog minstens twee niveaus onder.
Hij tekent eerst die buitenste schil, met alledaagse klachten over nihilistische politici, jongeren, et cetera – verwijzingen naar een verval van normen en waarden. ‘Daaronder zit een tweede laag die betrekking heeft op wát er dan vervalt. Dat zijn de idealen, zoals voorgehouden door filosofie, religie en moraal. Die idealen zijn volgens Nietzsche zelf nihilistisch: ze veroordelen de feitelijke werkelijkheid uit naam van een onwerkelijk ideaal.’
En onder dat geworstel zit de kern: het fundamentele besef dat de werkelijkheid zonder doel, zonder orde, zonder zin is. Dat besef, dat is de kern van het nihilisme volgens Nietzsche. De tweede laag van moraal, religie en filosofie is slechts een dam die we opwerpen tegen dat besef. Zoals ook de buitenste laag van geklaag niet meer dan afleiding is.

Verlammend of creatief?
Het fundamenteel nihilistische besef dat er, zoals Van Tongeren in zijn boek beschrijft, geen antwoord komt op de vraag ‘waarom’, kan nogal verlammend werken. ‘Toch is het volgens Nietzsche mogelijk om het fundamentele nihilisme te doorleven op een manier die niet tot de ondergang leidt, maar juist een nieuwe creativiteit mogelijk maakt.’
Niet dat dat Van Tongeren zelf makkelijk af gaat: ‘Ik wil ook liever geloven dat wat ik doe wél zin heeft. Waarom ik dit boek geschreven heb? Om te achterhalen wat het betekent als je dat besef van zinloosheid toelaat; om te zien in hoeverre dat uit te houden is.’ 

Slecht geweten
Niet-nihilistisch stelt hij dan ook dat zijn boek vooral ‘een poging is om de samenleving een spiegel voor te houden en misschien een slecht geweten te bezorgen. We klagen over het nihilisme van de anderen, maar zijn blind voor ons eigen nihilisme. We leven op de rand van de vulkaan en doen net alsof er met ons niets aan de hand is, hooguit met “de anderen”.’ / Anja van Kessel

Het boek van Paul van Tongeren wordt gepresenteerd aan het slot van een minisymposium ‘Nietzsches plaatsen’, op dinsdag 6 maart. Daar wordt ook gesproken over het werk van kunstenares Marjolijn van den Assem, die zich al jarenlang laat inspireren door Nietzsche. Zie onder andere de illustratie bij dit stukje: SaaleQuelle,(2) 2011 o.i.inkt/grafietstift op papier 122 x 92 cm. Marjolijn van den Assem. (collectie: Van Veelen, Akkrum). Het werk van Van den Assem is nog tot 18 maart te bezichtigen in de Universiteitsbibliotheek van de Radboud Universiteit.

Geef een reactie

Vox Magazine

Het onafhankelijke magazine van de Radboud Universiteit

lees de laatste Vox online!

Vox Update

Een directe, dagelijkse of wekelijkse update met onze artikelen in je mailbox!

Wekelijks
Nederlands
Verzonden!