Johan Oosterman werkt al een tijdje mee aan een tentoonstelling over de pest in Museum het Valkhof. De hoogleraar Oudere Nederlandse letterkunde had nooit kunnen bedenken hoe actueel die expositie zou worden.

Een jaar geleden verwierf Museum Het Valkhof een fraai houten beeld van Sint-Sebastiaan, een van de pestheiligen. Mede daardoor ontstond het plan om een expositie aan de pest te wijden. Deze ziekte sloeg tussen 1347 en 1351 een gat in de middeleeuwse bevolking en flakkerde daarna lokaal nog eens heftig op, zoals in 1635-36 in Nijmegen.

Johan Oosterman kende de verschrikkingen van grote pandemieën uit middeleeuwse ooggetuigenverslagen en uit familieverhalen: ‘Mijn grootvader heeft de Spaanse griep gehad. Hij is een dag schijndood geweest en er toch weer bovenop gekomen.’ Maar het bleven verhalen uit een ver verleden. In januari legde Oosterman nog iemand uit wat de impact van de pest was, namelijk dat binnen drie maanden tijd een derde tot de helft van de bevolking het loodje legde. ‘Stel dat de pest nu zou uitbreken, zo schetste ik, dan zouden 65.000 van de 170.000 inwoners van Nijmegen overlijden. Dat ontwricht de hele samenleving en de economie.’

Een paar weken later deed Covid-19 zijn intrede. ‘Eerst was zo’n pandemie een fascinerend historisch fenomeen, nu is het de actualiteit. Veel van wat toen gebeurde, zie ik nu ook, van de volstrekte onzekerheid tot en met bizarre theorieën en het zoeken naar zondebokken. Dat je denkt: dat staat wel heel stereotiep in de geschiedenisboekjes, maar je ziet het nu gewoon om je heen gebeuren.’

Social distancing

Oosterman leest en bekijkt de bronnen nu met andere, herkennende ogen. Bijvoorbeeld de brief van een kanunnik uit 1349. ‘Hij beschrijft aan zijn Brugse vrienden hoe de ziekte zich met gestage snelheid verspreidt. ‘Een half jaar geleden dook het op in Genua en nu hebben we er in Avignon mee te maken. Het komt ook naar jullie toe, dus wees op je hoede!’’

Wat wij nu social distancing en de anderhalvemetersamenleving noemen, kenden de middeleeuwers ook al. ‘Hun maatregelen verschilden feitelijk niet zoveel van de onze. Alleen wordt er nu gewerkt aan een vaccin. Dat perspectief hadden middeleeuwers niet.’ Pestlijders en hun familieleden moesten herkenbaar zijn en met een rode stok over straat gaan. ‘Dat doet denken aan onze corona-app.’

Ook toen zette de pandemie sociale ongelijkheid op scherp. ‘De rijke mensen vluchtten naar hun huis in de bergen of zonderden zich, zoals de welgestelde jongelingen uit de Decamerone, in een gezonde omgeving af en vertelden elkaar verhalen.’ De paus van Avignon koos voor het toppunt van lockdown: hij sloot zich op in zijn kasteel en liet alle gaten dichtstoppen en grote vuren aanleggen om de pest te verjagen.

Zondebokken

In onze tijd moeten 5G-zendmasten het ontgelden, in vroeger tijden kregen joden de schuld. Omdat ze (verplicht) in afgezonderde wijken woonden en vanuit hun geloof strengere hygiënemaatregelen aanhielden, vielen er onder hen relatief minder slachtoffers. Het maakte hen tot gedoodverfde zondebokken: ze zouden de waterbronnen van christenen vergiftigen. Om van de pest af te komen, ging men over tot massale jodenverbrandingen.

‘Sommige kronieken, zoals die van de abt van een klooster in Doornik, beschrijven die verbrandingen als fenomeen, maar andere auteurs zijn ronduit antisemitisch.’ Een voorbeeld daarvan is Jan van Boendale in zijn Boec vander wraken. ‘Ik vind hem een geweldig schrijver, maar deze passages zijn echt zeer onaangenaam. Middeleeuwers zagen de pest als straf van God voor hun zondige gedrag, maar Van Boendale zegt feitelijk: jagen op joden helpt beter dan boetedoening.’

Niet alleen in middeleeuwse bronnen waart de pest rond, ook in veel latere literatuur en vooral beeldende kunst is het een motief. ‘De pest werd iconisch voor wat ons mensen aan rampspoed kan overkomen. Het is en blijft de grootste pandemie die er ooit geweest is, met honderd miljoen slachtoffers in een wereld die veel minder drukbevolkt was. Dat is altijd tot de verbeelding blijven spreken.’

De tentoonstelling over de pest zou in oktober 2020 te zien zijn in Museum het Valkhof, maar werd uitgesteld wegens de coronapandemie. De tentoonstelling loopt van zaterdag 5 juni tot en met zondag 22 augustus 2021. Niet alle beelden in dit artikel zijn afkomstig uit de tentoonstelling.