Onderzoekers van het Bosch Research and Conservation Project, onder wie kunsthistorici van de Radboud Universiteit, hebben op een werk van Jheronimus (in de volksmond: Jeroen) Bosch voorbereidende schilderingen zichtbaar gemaakt die tot nu toe onbekend waren. Een opmerkelijke vondst, die een kijkje in de keuken van de kunstenaar geeft.

De voorbereidende schilderingen zijn gevonden onder het schilderij De ark van Noach op de berg Ararat na de Zondvloed (ca. 1514, Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen). Onder het schilderij zoals dat met het blote oog te zien is, hebben de onderzoekers met behulp van een infraroodcamera ondertekeningen en onderschilderingen zichtbaar gemaakt die nog nooit eerder ontdekt waren.

Opmerkelijk
Dat is opmerkelijk omdat het geschilderde oeuvre van Bosch klein is – het gaat om een kleine dertig werken – en al intensief is bestudeerd, vertelt Matthijs Ilsink, projectleider van het Bosch Research and Conservation Project en docent kunstgeschiedenis aan de Radboud Universiteit. ‘Elk stukje nieuwe informatie is bijzonder. En het voegt ook wat toe aan het denken over Bosch – al bestaat die toevoeging voorlopig uit meer vragen dan antwoorden.’

Zien hoe de schilder denkt
Ondertekeningen en onderschilderingen geven een kijkje in de keuken van de kunstenaar, aldus Ilsink. ‘Onder de ark zoals die op het schilderij te zien is, zit een veel grotere ark. En in de onderste helft zitten in de ondertekening allerlei figuurtjes die op het schilderij niet of op andere plaatsen terugkomen. Wat dat allemaal betekent, weten we nog niet. Maar dat het zo afwijkt, daaraan zie je het creatieve proces. Je ziet hoe de schilder op het paneel aan het denken is geweest. Met als resultaat dat in de eindversie meer en meer verschillende dieren zijn afgebeeld.’

Rondreizend onderzoekscircus 
Deze onbekende Bosch is de eerste grote ontdekking van het Bosch Research and Conservation Project, dat in 2010 van start is gegaan. In het onderzoeksteam van dit project zitten naast Ilsink,die in 2009 in Nijmegen promoveerde op onderzoek naar Bosch ook de Nijmeegse hoogleraren Jos Koldeweij, hoogleraar Kunstgeschiedenis en Bosch-kenner en Ron Spronk, bijzonder hoogleraar Jheronimus Bosch en de Vroeg-Nederlandse schilderkunst.
In aanloop naar de vijfhonderdste sterfdag van Bosch, die in 2016 groots herdacht zal worden, doet dit team onderzoek naar met name de materiaaltechnische aspecten van diens schilderijen en tekeningen. ‘We gaan als een reizend circus met een team van vijf man en een onderzoeksinstrumentarium, waaronder een camera voor macrofotografie, een infraroodcamera en een stereomicroscoop, bij alle musea langs waar werk van Bosch hangt en dat bestuderen en documenteren we. Doel is een grote verzameling gegevens die goed onderling te vergelijken zijn. Je zou denken dat die er al lang was, maar dat is niet zo. En zoals je nu ziet: dit onderzoek kán het beeld dat we hebben van Bosch bijstellen, al is het maar een klein beetje.’ / Anja van Kessel

Bij de illustraties: het beeld met kleur is het schilderij zoals dat in Museum Boijmans te zien is; op het grijze beeld is met behulp van onder andere infrarood de ondertekening en onderschildering zichtbaar gemaakt.Op de foto: het onderzoeksteam in actie.