Ridders die een meisje van lagere komaf dwingen tot seks: er zijn talloze middeleeuwse liederen over geschreven. Terwijl de liedjes over wederzijds plezier en consent nogal in de vergetelheid zijn geraakt. Radboudonderzoeker Cécile de Morrée wil daar verandering in brengen.

De middeleeuwse man nam het niet zo nauw met consent. Dat concludeerden literatuurhistorici op basis van talloze middeleeuwse liederen waarin een ontmoeting tussen een ridder en een meisje uit een lager klasse uitloopt op een verkrachting. Maar als je naar andere bronnen kijkt kantelt dat beeld, ontdekte literatuurwetenschapper Cécile de Morrée.

In het project CONSENT onderzoekt De Morrée verhalende liederen met positieve voorbeelden van respectvol gedrag en onderlinge communicatie in seksuele relaties. Het zingen en beluisteren van dit soort liederen hielp, zo vermoedt de onderzoeker, om het gesprek met elkaar aan te gaan over het belang van wederzijdse instemming met seks – tegenwoordig bekend als consent.

Liederen speelden een grote rol in het leven van de middeleeuwer, vertelt de onderzoeker: ‘Liedjes luisteren en zelf zingen waren belangrijk omdat er bijna niks anders was. Je kon spelletjes doen en er was theater, dat was zo’n beetje het vermaak.’

Waar komt dat dominante beeld van de brute middeleeuwse man en de weerloze vrouw vandaan?

‘Dat beeld hebben we vooral te danken aan de “pastourelle”, een van oorsprong Franse liedvorm die in heel middeleeuws Europa erg populair was en daarom in het onderzoek veel aandacht heeft gekregen. In zo’n pastourelle rijdt een ridder door het bos en treft daar een meisje van lagere komaf, een herderin of een melkmeid bijvoorbeeld. Hij vraagt haar of ze met hem mee wil en zij zegt nee. Hij vraagt het nog een keer en probeert haar te verleiden met cadeaus, geld of mooie kleren, maar zij zegt wederom nee. Dan besluit hij dat hij haar in dat geval zomaar wel mag ‘nemen’. Het meisje zegt nog dat ze dat niet wil, maar dat doet er niet zoveel toe.’

‘En na afloop zegt ze in negen van de tien gevallen: “Goh, ik vond het eigenlijk toch wel leuk, zullen we nog een keer”?’

Jeetje….

Lacht: ‘Ja inderdaad, jeetje. Wij krijgen daar een heel raar gevoel van.’

‘Dat is, denk ik, ook de reden waarom er vanuit onderzoekers zoveel aandacht naartoe is gegaan: welke samenleving maakt er nou dat soort teksten en gaat die op een gezellig avondje samen zitten opvoeren?

‘Ik denk dat veel onderzoekers toen zij dit soort liederen tegenkwamen collega-onderzoekers erop wilden wijzen niet weg te kijken van dit lelijke, vrouwonvriendelijke aspect van de middeleeuwse kunst.’

Maar dat beeld is dus te eenzijdig?

‘Klopt. Allereerst eindigen lang niet alle pastourelles met een verkrachting. Eerder onderzoek liet zien dat er ook veel pastourelles zijn waarin het gewoon heel erg vrolijk en fijn is tussen de ridder en de dame. Zo’n 20 procent van deze liedvorm heeft deze zeer negatieve uitkomst, dat is helemaal niet zo gek veel.’

‘Er is heel veel nadruk gelegd op de negatieve aspecten, terwijl er ook een andere stem in middeleeuwse liederen zit. Namelijk een stem die juist oproept tot samen de liefde bedrijven en seksueel plezier hebben, een veilige omgeving creëren en ervoor zorgen dat iedereen het fijn heeft.’

‘Er zijn zelfs liedjes die erover gaan wat je kunt doen als iemand zich niet aan je grenzen houdt. Het is die andere kant die ik naar boven wil halen.’

Hoe ga je dat aanpakken?

‘Ik wil vooral in een andere hoek gaan kijken, in Germaanse liedboeken die nog niet zoveel bestudeerd zijn. Er is veel onderzoek gedaan naar de Franse en de Engelse traditie, omdat dat hele grote talen zijn. Ik wil de Duitse en de Centraal-Europese traditie beter bestuderen. Daarvan maken ook de Nederlandse liederen, die ik zelf het beste ken, onderdeel uit.’

Waarom vermoed je dat de Germaanse liederen een positiever beeld zullen schetsen?

‘Toen ik voor het eerst zo’n Franse pastourelle las waarin een verkrachting centraal stond, dacht ik: “Dit is niet normaal”. Later bleek dat andere onderzoekers hier allang bekend mee waren. Ik was dat gewoon niet gewend, want de Nederlandse liedjes die ik ken zijn veel vrouwvriendelijker.’

‘Wat ik tot nu toe zie is dat er in de Nederlandse liedtraditie veel meer aandacht is voor positieve voorbeelden van wederzijdse instemming met seks. We hebben pastourelles die positief aflopen en liederen waarin de verkrachter als schuldige wordt aangemerkt én aan het slachtoffer compensatie moet betalen. Dat is echt wel een behoorlijke feministische stap.’

Kun je een voorbeeld geven van zo’n lied waarin consent centraal staat?

‘In de Nederlandse traditie kennen we talloze middeleeuwse liederen die gaan over een ontmoeting tussen een jongen en een meisje. Ze kennen elkaar al een tijdje en maken dan een afspraakje. Op het afgesproken moment vraagt hij: ‘Mag ik binnenkomen?”

‘Vervolgens zie je verschillende momenten waarin ze met elkaar een beslissing nemen om een stap verder te gaan. Dat zij de deur opent en hem binnenlaat is zo’n moment, maar je ziet bijvoorbeeld ook dat personages aangeven er klaar voor te zijn doordat ze elkaar bij de hand nemen of zich beginnen uit te kleden. Tot ze op een gegeven moment naar het bed gaan en seks met elkaar hebben. De volgende ochtend gaan ze weer uit elkaar.’

‘Dat is het verhaal. Wat saai, zou je zeggen. Maar dit soort liederen waren destijds heel populair en laten dus zien dat veel middeleeuwers ook met deze manier van omgaan met elkaar in aanraking kwamen. Die liedjes worden niet zo populair als mensen er niks mee hebben.’

Je beschrijft nu Nederlandse liedjes. Zou het kunnen dat in deze regio een stuk beter ging op het gebied van seksuele instemming dan in die andere Europese landen?

‘Dat zou zeker kunnen. De Lage Landen staan tegenwoordig bekend als relatief vrouwvriendelijk voor die tijd. Maar de vraag is dan: hoe zit dat in  Duitsland, Polen en Tsjechië? Je ziet dat liedboeken binnen de Germaanse traditie – die loopt vanuit Noord-Frankrijk, de Zuidelijke Nederlanden en dan door Duitsland en noordelijk centraal Europa – overlap hebben in het gebruik van stijlfiguren en versvormen.’

Waarom is het belangrijk om dit verder uit te diepen, een soort genoegdoening voor de middeleeuwers die als barbaren zijn neergezet?

‘Het gaat mij om twee dingen. Het is enerzijds belangrijk om ons beeld van de middeleeuwen en de middeleeuwers bij te stellen, omdat dit nu gebaseerd is op eenzijdige bronnen. Maar ik denk ook dat het belangrijk is om te laten zien dat de mensen toen al worstelden met zaken waarmee wij nu nog steeds worstelen, namelijk: hoe zorg je ervoor dat seks en intimiteit leuk is voor beide partijen?

‘Ik wil zichtbaar maken dat er in onze eigen geschiedenis al oplossingen voor zijn aangedragen. Die middeleeuwse liederen laten zien dat het niet een kwestie is van ‘je moet het één keer vragen en dan is het  ja of nee’, maar dat je bij iedere stap even moet aftasten: gaat het nog steeds goed, willen we nog hetzelfde?’