Toen AI-professor Pim Haselager begin jaren tachtig zijn eerste computerprogramma’s schreef, waren ChatGPT en DeepSeek nog ver weg. Vox sprak met hem over Elon Musk, de behoefte aan een Europese AI, door AI gegenereerde Sinterklaasgedichten - en: wat mensen drijft.

Toen we u in 2017 spraken over kunstmatige intelligentie, zei u dat we banger moesten zijn voor de manier waarop mensen met elkaar omgaan dan voor een kunstmatige superintelligentie. Bent u nog steeds banger voor mensen dan voor AI?

Haselager: ‘Ja, vooral omdat ik ons niet snel echt begrip, bewustzijn en algemene intelligentie zie creëren. Zonder die drie ingrediënten zijn AI-machines weliswaar krachtig, maar ze zijn krachtig zoals een kettingzaag krachtig is. Je kunt veel schade aanrichten met een kettingzaag, maar die zaag kan niet zelf beslissen wat hij wil. Hij realiseert zich niet dat hij er is. Als het op AI aankomt, zijn we een beetje als kinderen met een kettingzaag. Dus ik ben niet bang dat er een superintelligentie aan de macht komt, zoals in The Matrix of Terminator. Sterker nog, ik denk dat het gevaarlijk is om je daar te veel zorgen over te maken.’

Wat is daar gevaarlijk aan?

‘Het leidt de aandacht af van het echte probleem, namelijk: hoe kunnen we grote bedrijven, vooral uit Amerika, en hun CEO’s – zoals Elon Musk, Mark Zuckerberg, Jeff Bezos, noem ze maar op – ervan weerhouden om de macht die ze via AI krijgen, te misbruiken?’

‘Europese AI zou een soort kunnen zijn die de mensenrechten respecteert’

Hoe kunnen we deze bedrijven en hun CEO’s reguleren?

‘Nou, een van de weinige goede dingen aan de huidige situatie – die vreselijk is – is dat Europa regelgeving heeft. We hebben de AI Act, de GDPR (Algemene verordening gegevensbescherming, red.), de digitale marktsector – we hebben een hele digitale grondwet. De VS probeert deze regels te bestrijden en ervan af te komen omdat ze écht werken. De regelgeving is verre van optimaal, maar de basisprincipes zijn goed. Dit zou een kans kunnen zijn voor Europa om een derde soort AI te creëren.’

Hoe zou zo’n Europese AI eruit kunnen zien?

‘Het zou een soort AI kunnen zijn die de mensenrechten respecteert. We hebben de VS met hun move fast, break things-aanpak en China, waar AI draait om politieke controle over burgers. Maar een AI die de mensenrechten respecteert zou interessant kunnen zijn voor landen als Australië en India, of voor het Zuid-Amerikaanse continent. Natuurlijk heeft Europa historisch gezien een verschrikkelijke staat van dienst als het gaat om mensenrechten, maar vooruitkijkend is er misschien hoop.

‘DeepSeek, bijvoorbeeld, het Chinese bedrijf voor grote taalmodellen, is zeer effectief – maar landen als Australië hebben onlangs besloten het niet te gebruiken voor overheidszaken. Want DeepSeek is dan wel opensource, het is politiek gezien niet open. Een soort AI die de mensenrechten respecteert is een businessmodel, en daar zijn zeker klanten voor te vinden.

‘En dan is er het tweede goede aan de huidige situatie: wat de Verenigde Staten politiek, economisch, wetenschappelijk – en zo kan ik nog wel even doorgaan – doet, is zo rampzalig dat iedereen lijkt te begrijpen dat Europa onafhankelijker moet worden op het gebied van AI.’

Zijn we niet te laat?

‘De situatie ziet er verschrikkelijk uit. En is dat ook. Maar er is reden om optimistisch te zijn, we zijn niet kansloos. En we hebben geen keus. De aanval is te bot en te dom.

‘Tegelijkertijd is deze discussie niet net begonnen. Veel mensen, onder wie ikzelf, praten al jaren over regulering en de noodzaak ervan. De discussie komt nu pas op gang. En het grote publiek is zich bewust geworden van de noodzaak.’

Als we een kans willen maken, hebben we dan geen sterk, onafhankelijk onderzoek nodig – en sterke universiteiten? We hebben in Nederland net te maken met enorme bezuinigingen op universiteiten…

‘Eerlijk gezegd zie ik dat als sabotage van de Europese onafhankelijkheid. En het verbaast me niets dat de grootste politieke partij die verantwoordelijk is voor de bezuinigingen, pro-Poetin is. Hetzelfde geldt voor hun aanval op de media en op rechters. Ze ondermijnen een gezonde democratie en de rol die kennis daarin kan spelen.

‘Helaas denk ik dat te veel mensen universiteiten nog steeds zien als ivoren torens, als een soort linkse hobby. Maar universiteiten zijn cruciaal in het helpen van studenten om hun wetenschappelijke kennis om te zetten in producten die de maatschappij verbeteren in plaats van afbreken – inclusief het creëren van een gezonde AI in Europa.’

U hebt een interessante onderzoeksachtergrond. U hebt psychologie en filosofie gestudeerd. Hoe bent u bij kunstmatige intelligentie uitgekomen?

‘Toen ik in 1978 naar de universiteit ging, was er nog niet zoiets als kunstmatige intelligentie om te bestuderen. Het leek wel een andere planeet. Mijn belangrijkste vraag in die tijd was: “Wie ben ik?” Niet als individu – die vraag had ik natuurlijk ook – maar voor mij ging het meer om de mens als soort. De Vietnamoorlog en de oliecrisis waren net voorbij, het was de tijd van punk, zure regen en kernwapens, en de Koude Oorlog was op zijn hoogtepunt. Ik was erg geïnteresseerd in wat de homo sapiens bezielde.

‘Ik hield van de grote vragen die de filosofie stelde, maar niet van de antwoorden, omdat ze te conceptueel en vrijblijvend waren. En ik hield van psychologie omdat het empirisch was, maar je loopt het risico een proeffabriek te worden die de echte vragen vergeet. Dus studeerde ik beide: filosofie aan de Universiteit van Amsterdam en psychologie aan de Vrije Universiteit. Ik fietste letterlijk vrolijk heen en weer tussen de disciplines.

‘Ik ben begonnen met programmeren op de Commodore 64’

‘Ik realiseerde me dat de mechanismen van de hersenen heel belangrijk zijn om niet alleen onze capaciteiten, maar ook onze tekortkomingen te begrijpen. En computermodellering, dat toen nog niet zo groot was, was een andere manier om te proberen onszelf te begrijpen. Je probeert de verschillen te zien tussen wat je computermodel doet en wat een echt mens of dier doet. En je begrijpt wat je niet begrijpt. Ik zag de vakgebieden dus als complementair. Filosofie, psychologie en computerwetenschap waren eigenlijk één project.’

Sindsdien is er veel gebeurd…

‘Ja. Ik ben begonnen met programmeren op de Commodore 64. Dat zegt jou misschien niet veel, maar het was belangrijk omdat het de eerste personal computer was die we ons konden veroorloven. Hij had een cassettebandje als geheugen. Ik schreef mijn eerste programma’s en raakte geïnteresseerd in neurale netwerken (computermodellen die de interactie tussen neuronen in de hersenen simuleren, red.). Die netwerken waren toen net in opkomst en je kon de berekeningen nog met de hand doen. Nu kan dat natuurlijk niet meer. Vandaag de dag zien we dat kunstmatige intelligentie werkt en vragen we ons af: “Waarom werkt het?”’

Is dat een probleem?

‘Ik denk dat het een reden is om bang te zijn voor AI. Het gebrek aan transparantie is een veel diepgaander en urgenter probleem dan de zogenaamde superintelligentie. Grote bedrijven praten over superintelligentie omdat ze de aandacht willen afleiden van hun eigen verantwoordelijkheid voor de producten die ze uitbrengen.

‘Er is een prachtige quote van computerwetenschapper Pedro Domingos: “Mensen maken zich zorgen dat computers te slim worden en de wereld overnemen, maar het echte probleem is dat ze te dom zijn en de wereld al hebben overgenomen.”

‘We delegeren veel beslissingen over onszelf – onze financiën, onze afspraakjes, onze gezondheidszorg, het rechtssysteem, de politie – aan systemen die niet begrijpen waar ze het over hebben. Een medisch beslissingsondersteunend systeem weet niet hoe het voelt om ziek te zijn. Het correleert alleen datapunten.’

Gebruikt u zelf programma’s als ChatGPT?

‘Nauwelijks. Ik gebruik ze soms om op de hoogte te blijven van de laatste ontwikkelingen, maar ik laat AI niet mijn e-mails schrijven of boeken of artikelen samenvatten. Ik lees ze zelf wel, dank je. En al die nepfoto’s die mensen met AI maken – ik bedoel, hoeveel grappige kattenfoto’s hebben we nodig? Wanneer is het genoeg? De hoeveelheid energie die het kost – het is gewoon belachelijk.

‘Ik denk niet dat we studenten moeten verbieden om AI te gebruiken. Als we willen dat ze verantwoordelijke professionals worden, dan moeten ze leren werken met generatieve AI. Maar mijn studenten zeggen ook dat ze AI gebruiken om ideeën te genereren. Dat gebeurt niet. AI helpt je niet om ideeën te genereren, je ruilt je unieke perspectief in voor het equivalent van een Big Mac, de gemiddelde Amerikaanse database.

‘AI is veel dommer dan wij nu geneigd zijn te geloven’

‘Er is niemand zoals jij. Jouw perspectief, jouw achtergrond, jouw begrip, jouw kennis – allemaal uniek. We willen je helpen om jouw unieke perspectief tot uitdrukking te brengen, omdat dat heel waardevol kan zijn. Maar het is natuurlijk moeilijk. Tegen de tijd dat je dat inruilt voor ideeën of code die zijn gegenereerd door AI, ben jij het niet meer. Noem het dus niet “ideeën genereren”. Je genereert ze niet, je geeft ze weg. En je zult er nooit achter komen wat je echt denkt. Is dat niet triest?

‘Mijn moeder was een heel slechte dichter. Voor Sinterklaas schreef ze tweeregelige gedichten die gewoon heerlijk fout waren – maar dat hoorde bij haar. Ze had ChatGPT kunnen gebruiken om een perfect gedicht van twintig pagina’s te schrijven, maar dat had niet bij haar gepast. Wat zou het nut van die gedichten dan zijn geweest?’

De vraag is natuurlijk: hoe nu verder?

‘Ik vind dat AI een heel diepe, filosofische vraag oproept: waarom doen we wat we doen? Waarom denken we of waarom schaken we als er een machine is die dat beter kan? Waarom maken we kunst? Waar zien we de waarde van het leven? Ik denk dat deze vragen weer helemaal terugkomen en dat ze steeds urgenter worden.’

Het is duidelijk dat AI in het algemeen en ChatGPT in het bijzonder de maatschappij al hebben veranderd. Is de impact te vergelijken met eerdere vormen van technologie?

‘Ik denk dat AI diepgaander is, indringender, dan elke vorm van technologie die we tot nu toe hebben meegemaakt – behalve misschien taal, als je taal tenminste als een technologie wilt zien. Taal heeft ons als soort op een ongelooflijke manier veranderd. En dit is iets vergelijkbaars. Het is echt op dat niveau.’

Waarom?

‘Ik denk dat AI de manier waarop we als sociale wezens leven, zal veranderen. De sociale omgeving is heel belangrijk voor ons als individuen. Die omgeving vormt wie we zijn, in onze ontwikkeling, maar we worden ook elk moment van ons leven mede gecreëerd door de omgeving. AI gaat dat radicaal veranderen, het gaat op die sociale omgeving en op onszelf ingrijpende effecten hebben die we niet kunnen voorzien.

‘Ik denk dat de hype rond AI ons in zoverre misleidt dat AI veel dommer is dan we nu geneigd zijn te geloven. Dat is een hype. Tegelijkertijd begrijpen we nauwelijks de potentiële gevolgen van de technologie die we al hebben. Het is minder geavanceerd dan het beweert te zijn, maar de gevolgen zijn ingrijpender dan we beseffen. Dat is wat ik bedoel met de kettingzaag-en-kinderen-analogie.’

Als we die analogie volgen: is er nog steeds een kans dat een volwassene de kamer binnenkomt en de kettingzaag afpakt?

‘Ik denk dat de digitale grondwet van de EU een serieuze poging is. Dat is de volwassene in de kamer. Het probleem is natuurlijk: hoe effectief is een volwassene? Je kunt de kamer binnenkomen en de kettingzaag afpakken. Maar als je overal kettingzagen hebt… Je kunt niet altijd in de kamer zijn. Je kunt prachtige regels schrijven, net zoals je prachtige ethische principes kunt schrijven. Maar mensen zijn lui en graven hun eigen graf. Wat ik in het interview van 2017 zei, geldt nog steeds in 2025: wij zijn het probleem.’