Studenten die hun hart luchten bij een chatbot in plaats van een psycholoog, een door AI-geleide kerkdienst en zelfvliegende vliegtuigen. In 2030 neemt AI een groot deel van ons werk over. Wat zijn de toekomstperspectieven voor journalisten, geestelijken, rechters, psychologen en piloten?

Niet meer dan een derde van alle huidige beroepen blijft mensenwerk, voorspelt het World Economic Forum (WEF) in zijn Future of Jobs Report 2025. Dat klinkt als de boodschap van een onheilsprofeet.

Die vrees voor banenverlies is niet nieuw. In de geschiedenis hebben we ons vaker zorgen gemaakt over massawerkloosheid door automatisering en robotisering. Toch bleef de gevreesde ‘robocalyps’ tot nu toe uit. Technologie automatiseert taken, geen hele banen, onderstreept Anna Salomons, hoogleraar automatisering & arbeidsmarkt in Tilburg en Utrecht in De Correspondent. Kijk naar het werk van een radioloog. AI-technologie kan steeds beter beelden analyseren en kanker detecteren. Maar beeldanalyse is maar één taak van een radioloog, niet de volledige baan.

Bovendien komen er door AI en informatietechnologie ook nieuwe banen bij, benadrukt Henk Volberda, hoogleraar strategie en innovatie aan de Universiteit van Amsterdam en verantwoordelijk voor de Nederlandse data van het WEF-rapport. Die banen vragen wel om nieuwe vaardigheden en dus omscholing van een deel van de beroepsbevolking, zegt de hoogleraar in een interview met Folia.

Tegelijkertijd staan er wel degelijk banen op de tocht. Maar liefst 9 miljoen in Nederland, aldus het rapport. Vooral mensen met secretariële en administratieve functies als loketmedewerkers en managementassistenten moeten vrezen voor hun baan. Maar ook het WEF heeft geen glazen bol; de precieze impact van AI op de arbeidsmarkt is moeilijk te voorspellen.

Vox ging daarom te rade bij wetenschappers en professionals zelf en onderzocht wat AI betekent voor het beroep van journalist, predikant, rechter, psycholoog en piloot. Is AI onze slimme, snelle onvermoeibare assistent of toch onze concurrent?

Een Roborechter vind je alleen op Google

Een robot met een grote hamer in de rechtbank. Dat beeld zie je als je googelt op ‘roborechter’, vertelt André Janssen, hoogleraar Burgerlijk recht. Maar die bestaat niet. En dat is maar goed ook. ‘Mensen hebben recht op fair trial. Dat kan alleen met mensen. Hoe zit het met hoor en weder- hoor als alleen AI beslist?’

Kunstmatige intelligentie kan misschien wel als assistent functioneren. AI doet dan een voorstel voor een vonnis. De rechter beslist daarna. ‘De rechtbank in Frankfurt heeft zo’n assistent-systeem voor de compensatie van vluchtvertragingen. Zestienduizend dagvaardingen per jaar moest de rechtbank verwerken, dan biedt zo’n geautomatiseerd systeem uitkomst.’ AI-systemen als ChatGPT kunnen rechters ook helpen bij het vinden van feiten of het voorbereiden van een vonnis.

Maar voorzichtigheid is geboden, waarschuwt de hoogleraar. In een geschil tussen huiseigenaren over de bouw van een extra woonlaag en het effect daarvan op zonnepanelen, gebruikte een kantonrechter van de Rechtbank Gelderland ChatGPT om de schade te berekenen. Het vonnis deed veel stof opwaaien in juristenland. ‘Een rechterlijke uitspraak dient zich op feiten en het recht te baseren en niet op informatie waarvan de onderliggende bron onduidelijk is zoals ChatGPT’, was de reactie van advocaat Geert-Jan Knoops in het AD.

Janssen: ‘Large language models als ChatGPT zijn een black box. Je weet niet hoe het model tot een beslissing komt, het verschijnt als een soort deus ex machina. Dat is een maatschappelijk probleem. Bovendien kunnen die modellen hallucineren.’ Tegelijkertijd waardeert hij de openheid van de Gelderse kantonrechter over zijn ChatGPT-gebruik. De jurist vermoedt dat hij de discussie wilde aanzwengelen. Die is hard nodig, meent Janssen.

Rechters staan er nu alleen voor. Het is onduidelijk wat wel en niet mag. ‘We moeten rechters niet alleen laten hierin en richtlijnen ontwikkelen.’ Janssen is voorzichtig optimistisch over het toekomstige gebruik van AI binnen de rechtspraak. ‘Met goed beleid kan de rechtspraak door AI zeker worden ontlast. Als de werkdruk omlaaggaat, komen ze waarschijnlijk ook tot betere uitspraken.’

Op de automatische piloot

Zelfvliegende vliegtuigen. Fabrikanten als Airbus en Boeing werken er dusdanig hard aan dat de vraagt rijst of een tweede piloot in de cockpit nog wel nodig is. Verkeersvliegers vinden het vooralsnog onverantwoord. Met de publiekscampagne ‘Goede reis? Veilige vlucht, twee piloten in de lucht!’ voerden piloten begin 2024 actie tegen de plannen om in de toekomst met één piloot te vliegen. 46.000 Nederlanders hebben de bijbehorende petitie op ikwilveiligvliegen.nl inmiddels ondertekend.

‘Zelf zou ik niet instappen met mijn gezin’

De nieuwste versie van de volledig automatische piloot is een onbewezen techniek, vinden Nederlandse gezagvoerders. Pilotenvakbond VNV eist daarom dat alle Nederlandse luchtvaartmaatschap- pijen een speciaal veiligheidsakkoord tekenen. Ondertekenaars accepteren alleen technologie die vliegen veiliger maakt. KLM en Transavia hebben hun handtekening gezet, reisorganisaties TUI fly en Corendon nog niet.

‘Zelf zou ik niet instappen met mijn gezin’, reageert een Nijmeegse piloot die liever anoniem wil blijven. Het onderwerp ligt gevoelig in de luchtvaartsector en maatschappijen zijn niet eensgezind, zoals blijkt uit de afwachtende houding van TUI en Corendon.

Ondanks dat vliegtuigen voor een groot deel op de automatische piloot vliegen, zijn mensenhanden onmisbaar, legt de Nijmegenaar uit. ‘Op een vlucht heb je te maken met veel variabelen, allerlei soorten weersomstandigheden bijvoorbeeld. Het is lastig om ál die variabelen te programmeren. Bij harde wind kun je niet op de automatische piloot landen bijvoorbeeld, dat moet met de hand. Boven- dien kan de programmatuur ook stuk gaan. Dan weet de automatische piloot het ook niet meer. In zo’n noodsituatie is menselijke creativiteit hard nodig.’

Vrezen voor zijn baan doet de Nijmeegse piloot dan ook niet. ’Automatisering neemt een vlucht en haalt misschien ook wel het beroep van piloot in. Maar zover is het nog lang niet. Ons oplossingsvermogen is wat ons – vooralsnog – een voordeel geeft boven AI.’

Chat GPT kan veel, maar niet de macht controleren

Als je ChatGPT vraagt ‘zijn journalisten straks overbodig nu jij ook artikelen kunt schrijven’, reageert de bot met ‘Goede vraag! Nee journalisten worden niet overbodig. Ik ben een handig hulpmiddel, maar de journalist als onderzoeker, verteller en bewaker van de waarheid blijft onmisbaar’.

Nele Goutier, journalist en docent-onderzoeker AI en journalistiek aan Hogeschool Utrecht, gaat een stap verder. Journalistiek werk wordt juist nóg belangrijker, stelt ze. ‘Door generatieve AI is er steeds meer verwarring over wat echt is en wat niet. Daarnaast krijgen grote techbedrijven enorm veel macht: dat vormt een bedreiging voor de democratie. Journalisten die diep graven en de macht controleren zijn belangrijker dan ooit.’

‘Journalisten met ervaring met AI hoeven immers niet te vrezen voor hun baan’

Tegelijkertijd is AI een handig instrument voor journalisten, legt Goutier uit: het kan saaie, tijdrovende taken overnemen, zoals het transcriberen van een audio-opname of grote datasets doorzoeken. Maar de inhoud komt altijd van de journalist. En zelfs bij die saaie taken blijft menselijke controle altijd nodig. ‘Het zwaartepunt van het werk van de journalist zal verschuiven, met meer tijd voor speuren en verbanden leggen en contact zoeken met het publiek.’

Ook in de vorm waarin we de verhalen brengen, kan AI nuttig zijn. Goutier: ‘Kijk naar TIME Magazine. Dat riep afgelopen december Donald Trump uit tot ‘Person of the Year’. Het publiceerde een longread, maar ook een podcast en als lezer kon je bovendien kiezen voor een samenvatting of een gesprek met een chatbot. Je stopt het basisverhaal erin, en het model hoest verschillende vormen op. Ook hier geldt: journalisten blijven verantwoordelijk voor de inhoud. Hun scherpe blik is onontbeerlijk.

De huidige modellen zijn goed met vorm, maar niet betrouwbaar genoeg op de inhoud.’ Journalisten moeten kennisnemen van AI, vindt Goutier. Van de mogelijkheden, maar ook van de beperkingen en ethische bezwaren. ‘Daarom werk ik aan een AI-leerlijn om toekomstige journalisten AI-geletterd te maken.’ Journalisten met ervaring met AI hoeven immers niet te vrezen voor hun baan, journalisten zónder die kwaliteit wél.

Een meelevende chatbot als therapeut

Je hart luchten bij een robot die zich voordoet als vriend, levenscoach of therapeut. Zogenoemde ‘companion-apps’ en therapeutische apps worden wereldwijd steeds populairder. Zijn psychologen straks nog wel nodig?

Tibor Bosse, hoogleraar AI en Communicatiewetenschap, denkt van wel. ‘AI kan misschien taken overnemen, maar de therapeut volledig automatiseren is een slecht idee.’ Chatbots hebben zeker voordelen, legt Bosse uit. Ze zijn altijd inzetbaar, kunnen duizenden mensen tegelijk bedienen, zijn nooit moe of gestrest en de drempel om contact te maken is laag. De computer oordeelt niet, waardoor mensen gemakkelijker persoonlijke informatie delen. Op het eerste oog een ideale oplossing voor de lange wachtlijsten en de personeelstekorten.

‘Psychologen hoeven voorlopig niet te vrezen voor hun baan’

Tegelijkertijd maakt de hoogleraar zich zorgen om de opmars van chatbots, zeker wanneer ze gebruik maken van generatieve AI. ‘Zulke chatbots kunnen onvoorspelbaar reageren, geven soms informatie die gewoonweg niet klopt. En ze kunnen racistisch of seksistisch uit de hoek komen. Zulke fouten krijg je er moeilijk uit.’ Bosse kan het weten. Hij is informaticus en bouwde zelf AI-systemen voor hij de overstap maakte naar de sociale wetenschappen. ‘Ik vond de impact van de systemen op mensen en hun gedrag boeiender.’

Ook de Autoriteit Persoonsgegevens waarschuwde onlangs dat chatbots ‘ongenuanceerd, ongepast of soms schadelijk’ reageren op mensen die mentale problemen delen. Zelfs bij suïcidale gedachten blijft de AI-chatbot een luisterend oor bieden en reageren met uitspraken als ‘ga door’, in plaats van iemand naar 113 door te verwijzen. Over die bezwaren van generatieve AI stappen we nu te snel heen, vindt Bosse. ‘We laten systemen los op een kwetsbare doelgroep.’

Psychologen hoeven voorlopig dus niet te vrezen voor hun baan. De eenvoudige, meer repetitieve taken zou AI kunnen overnemen, denkt Bosse. Zoals gegevens van een patiënt verzamelen of een deel van de intake doen. Voor het coachen van mensen bij gedragsverandering, stoppen met roken bijvoorbeeld, ziet de onderzoeker eveneens kansen. ‘Hou vol’ zegt de AI-chatbot dan misschien.

Appen met Jezus kan tegenwoordig ook

Biechten bij een AI-Jezus. In het Zwitserse Luzern installeerden onderzoekers afgelopen najaar in de Peterskapelle de experimentele kunstinstallatie Deus in machina, een door AI aangestuurd Jezus-hologram waarmee bezoekers in honderd talen kunnen communiceren. AI dringt op tal van manieren de kerk binnen.

Appen met Jezus kan tegenwoordig ook. Als je chatbot JesusPT een berichtje stuurt, reageert deze zoals Jezus gedaan zou hebben, gebaseerd op Bijbelteksten. En in Beieren (Duitsland) werd in 2023 al een complete AI-kerkdienst gehouden met gebed, muziek, preken en zegeningen. In plaats van naar een menselijke voorganger luisterden de kerk- gangers naar avatars op een scherm. Zijn predikanten en priesters straks nog wel nodig nu AI ook in ons geloofsleven doordringt?

‘Als je existentiële vragen hebt, neem je geen genoegen met wat een chatbot zegt’

‘Het beroep van geestelijke zal niet verdwijnen, wel veranderen’, reageert Jack Esselink, zelfbenoemd AI-Theoloog des Vaderlands. Esselink werkte jarenlang bij grote softwarebedrijven voor hij theoloog werd. Inmiddels verbindt hij beide expertises.

De theoloog ziet veel kansen voor het gebruik van AI, ook in de kerk. ‘ChatGPT is een waardevol hulpmiddel. Het kan je helpen aan ideeën voor preken, mensen toegang geven tot complete theologische werken en Bijbelpassages uitleggen.’ Meer moeite heeft hij met de inzet van AI bij kwetsbare zaken als een biecht. ‘Dat is een sacrale handeling, die moet je niet willen uitbesteden aan een computer. Een biecht, doop, trouwen en rouwen; dat is allemaal mensenwerk.’

Toch vindt Esselink de AI-Jezus een interessante kunstuiting. Het daagt uit tot diepere reflectie: wat vinden we hiervan? Mag kunstmatige intelligentie een rol spelen in een spirituele dialoog? Het zijn fundamentele vragen die gaan over wie we willen zijn als mens.

Esselink is zelf ook voorganger. Hij gebruikt ChatGPT volop. Om ideeën of plaatjes te genereren en als sparringpartner. De preek schrijft hij uiteindelijk zelf. Die moet bezield zijn. De predikant als hoeder van de ziel verdwijnt niet, is zijn overtuiging. ‘Als je existentiële vragen hebt, neem je geen genoegen met wat een chatbot zegt.’