Om boekhoudschandalen zoals die rond Enron en Ahold te voorkomen, moeten financieel managers van bedrijven en hun controlerende accountants zich in hun verslaglegging aan steeds meer regels houden. Toch werkt dat niet altijd beter dan een jaarverslag dat uitgaat van de algemene principes van goede verslaglegging,  constateert econoom Ferdy van Beest. Wie creatief wil boekhouden, vindt daar altijd wel ruimte voor. Van Beest promoveert op 6 april aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Elke beursgenoteerde onderneming in Nederland moet voor haar financiële verslaglegging voldoen aan internationale standaarden. De belangrijkste zijn de International Financial Reporting Standards (IFRS), opgesteld door de International Accountants Standard Board (IASB). Boekhoudschandalen zoals die rondom Ahold, Enron en Parmalat hebben de ‘standaardbepalers’ de afgelopen jaren doen nadenken hoe zulke grootscheepse fraude te voorkomen is.

Principes of regels
Er zijn in de praktijk twee keuzes: accountingstandaarden zijn gebaseerd op principes (principles-based), of op regels (rules-based). Principles-based verslaggeving gaat uit van economisch inzicht; bij rules-based boekhouden gaat het om naleving van strikt voorgeschreven regels.

Ferdy van Beest: ‘In Nederland zijn er meer aanhangers van het principles-based model. In de Verenigde Staten zijn de financiële managers van bedrijven (CFO’s), maar ook accountants die de controle uitvoeren, gewend te werken in een rules-based omgeving. CFO’s en accountants zijn daar ook vaker juristen,  die vrezen rechtszaken. In Nederland zijn de meeste financiële mensen economisch geschoold.’

Jammer voor de Nederlanders: een groot deel van de standaardbepalers komt uit Amerika. ‘Opvallend genoeg heeft  de IASB in 2002 zelf aangegeven dat  de IFRS meer principles-based moesten worden, maar intussen schuiven ze toch meer naar rules-based op.’

Resultaatsturing
Van Beest onderzocht wat de invloed van de twee modellen is op resultaatsturing. Hoe waarheidsgetrouw of juist creatief  is het beeld als het gaat om zaken als inkomsten, uitgaven, afschrijvingen, omzet, winst, verlies?  ‘Resultaatsturing is op zich niet frauduleus. Het heeft een negatieve connotatie, maar het is niet fout om, binnen de  wet, te doen wat je kunt om onder de streep bewust een hogere of lagere winst over te houden. Probleem is alleen dat je al gauw in een grijs gebied terechtkomt.’ 

Waar zit de ‘ritselruimte’
Zijn conclusie: het maakt weinig uit  of je nu principles-based of rules-based werkt. In beide gevallen zijn er mogelijkheden om creatief tot zeer creatief te boekhouden.  ‘Principles-based werken houdt een grotere onzekerheid in. De jaarrekening is gebaseerd op  de fundamenten van de financiële verslaggeving, zonder al te veel toelichting. Dat kan tot gevolg hebben  dat de controlerende accountant vragen heeft aan de financieel manager, die daar dan wel of geen goed antwoord op heeft. Werkt een organisatie  rules based, dan lijkt de verslaglegging waterdicht, maar  de praktijk laat zien dat ook dan de werkelijkheid kan worden aangepast aan de regels, zodat iets net wel of net niet van toepassing is.’

Er is wel een verschil in wáár de ‘ritselruimte’ zit: principles-based accounting heeft meer ruimte in de financiële verslaglegging (bijvoorbeeld: hoe hoog/laag waardeer ik dit of dat); bij rules-based accounting zit die ruimte in het operationele proces, in bepaalde transactiebeslissingen. ‘Denk aan het zo opstellen van contracten dat regel X niet geldt, aan constructies waarbij je gebouwen verkoopt en terughuurt, dat soort dingen.’

Schijnzekerheid
Als onderdeel van zijn onderzoek interviewde Van Beest zes Nederlandse CFO’s van grote, internationaal opererende bedrijven. Ook zij waren van mening dat rules-based verslaglegging, waar de IFRS meer en meer naar toe sturen, boekhoudfraude niet kan voorkomen. Regels bieden schijnzekerheid, want, zoals een van de CFO’s puntig samenvatte: ‘als je wilt klooien, kun je altijd klooien’.

Aanbevelingen
Van Beest concludeert dan ook dat naast accountingstandaarden ook de integriteit van de financieel manager van belang is als het gaat om resultaatsturing. En al lijkt aan integriteit niet veel te doen, toch heeft hij in dat kader wel een aanbeveling: ‘Bedrijven moeten oppassen met prestatiebeloningen op de korte termijn. Als je bonussen of winstuitkering afhankelijk maakt van het resultaat over een jaar, is de verleiding tot  resultaatsturing  groter dan wanneer je de prikkel laat afhangen van het resultaat over bijvoorbeeld vijf jaar.’

Een andere aanbeveling is om de Autoriteit Financiële Markten (AFM) een belangrijker rol te geven in de controle op jaarrekeningen. ‘Vorig jaar september publiceerde de AFM een rapport over de kwaliteit van de vier grote Nederlandse accountantskantoren. Daaruit bleek dat er nog wel wat te verbeteren viel. Dat lijkt me een mooie taak voor hen.’

Ferdy van Beest (Grave, 1981) studeerde Business administration aan de Radboud Universiteit Nijmegen en (tegelijkertijd) accountancy aan de Universiteit van Tilburg. Na een korte carrière als accountant begon hij in 2006 met zijn promotieonderzoek, dat werd begeleid vanuit het Institute for Management Research van de Radboud Universiteit. Ferdy van Beest is extern adviseur van Brabant Accountants en Belastingadviseurs. Vanaf 1 juni 2011 zal hij als Universitair Docent verbonden zijn aan de Nyenrode Business Universiteit.