Het beeld dat wij vandaag de dag van heksen hebben, is rond 1565 ontstaan en voor een belangrijk deel gevormd door Pieter Bruegel, stelt kunsthistorica Renilde Vervoort. Zij promoveert op 20 mei aan de Radboud Universiteit op een studie naar hekserijvoorstellingen in de Nederlanden tussen 1450 en 1700.

Rond 1430 vonden de eerste heksenprocessen plaats in West-Europa. In de jaren daarna begonnen kunstenaars heksenvoorstellingen te maken. Rond 1700 eindigden de heksenvervolgingen en werden heksen niet meer zelfstandig afgebeeld, maar in de context van verhalen en sprookjes. Ze werden niet langer als ‘echt’ beschouwd.

Weertovenarij
Tot 1560 waren heksenvervolgingen kleinschalig en regionaal; vanaf 1562-63 werden ze grootschaliger en kreeg hekserij in heel Europa veel meer aandacht. De opleving van de vervolgingen kan, meent Vervoort, worden toegeschreven aan de Kleine IJstijd, een periode van klimaatverandering die rond 1550 begonnen was. Theologen, natuurkundigen en juristen debatteerden heftig over ‘weertovenarij’. Sommige geestelijken meenden dat alleen God het weer kon beïnvloeden, anderen achtten ook heksen daartoe in staat.

Prent ter lering ende vermaak
De Antwerpse uitgever Hieronymus Cock vond het in 1565 tijd voor een prent over heksen, ’ter lering ende vermaak’. Hij vroeg Pieter Bruegel en die ontwierp niet een, maar twee prenten waarop elk element verwijst naar de discussies over hekserij uit die tijd. Vooral de beeldtaal van de eerste prent, Sint Jacob bestrijdt hekserij en toverij, was zeer invloedrijk.

Sterk beeldverhaal
Tot op de dag van vandaag: want Bruegel introduceert hier de heks die wegvliegt op een bezem langs de schoorsteen. Hij past die associatie in in een sterk ‘beeldverhaal’: hij plaatst de heksenketel, waarin heksen hun magische zalfjes en drankjes brouwen, in een schoorsteen (eerdere kunstenaars meenden dat de heksenketel buiten stond en dat daarin storm en hagel gebrouwen werd). Uit de ketel stijgen dampen op, die de heks meevoeren naar buiten, de lucht in. De bezem, altijd al aanwezig bij de schoorsteen, is een logisch transportmiddel. Zonder Bruegel, meent Vervoort, zou ons ‘heksbeeld’ heel anders geweest kunnen zijn. /Anja van Kessel

Lees hier meer over het onderzoek van Renilde Vervoort.