Van sterrenkunde tot geschiedenis, Nederlandse onderzoekers uit alle hoeken van de wetenschap hebben last van de aanval op de academische vrijheid in de Verenigde Staten. 'Amerikaanse collega’s durven er niet eens over te praten uit angst voor represailles.'

Samen met enkele collega’s schreef hij een artikel over de gevolgen van klimaatverandering voor de gezondheid van bouwvakkers, vertelt Lex Burdorf, hoogleraar ‘determinanten van de volksgezondheid’ aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Het zou in een Amerikaans wetenschappelijk tijdschrift verschijnen, maar op het laatste moment werd het geweigerd. De vage reden: ‘specific circumstances’.

Burdorf: ‘Wij hebben sterk de indruk dat het komt doordat Donald Trump heeft gezegd: ik wil geen onderzoek naar klimaatverandering meer zien.’ Ondertussen lijkt het tijdschrift opgedoekt.

Trump

Donald Trump is nog maar een paar maanden president van de Verenigde Staten en de gevolgen voor de wetenschap zijn aan alle kanten zichtbaar. Trump trekt wetenschapsgelden in, torpedeert klimaatonderzoek, verbiedt woorden als ‘diversiteit’ en ‘gender’ en zet internationale studenten en onderzoekers die hem niet bevallen het land uit. Hij opent een frontale aanval op de academische vrijheid.

In Burdorfs vakgebied leidt het nieuwe bewind tot zelfcensuur onder wetenschappers, vertelt hij. ‘Ik ben betrokken bij onderzoek naar de verschillen in gezondheid tussen mannen en vrouwen, maar dat kun je in Amerika niet meer zo zeggen. Ze hebben het dan over ‘geneeskunde gericht op specifieke doelgroepen’ of ‘gepersonaliseerde geneeskunde’. Dat zie je gebeuren. Dat is toch heel bizar?’

‘Ik voel mij niet thuis in een land waar zulke bizarre dingen gebeuren’

In zijn mails aan collega’s van Amerikaanse universiteiten let hij inmiddels op zijn woorden, want je weet niet waar die mails terechtkomen. Vele honderden wetenschappers verliezen er hun baan en hij wil de overgebleven collega’s niet in de problemen brengen.

Hij merkt dat hij zich afkeert van de VS. ‘Bij nieuwe onderzoeksplannen nodigen we minder snel Amerikanen uit, want dat kan gezeur opleveren’, zegt Burdorf. ‘Bovendien heb ik voor mijzelf besloten in elk geval de komende twee jaar niet naar Amerika te gaan. Ik geloof niet dat ik mij thuis voel in een land waar zulke bizarre dingen gebeuren.’

Peiling

Het is een van de voorbeelden hoe de nieuwe koers van de Amerikaanse regering ook in Nederland voelbaar is. Maar er is meer. Nederlandse onderzoekers raken ook Amerikaans wetenschapsgeld kwijt of zien jarenlange samenwerking verloren gaan. Data dreigen te verdwijnen of zijn al niet meer toegankelijk. Congressen zijn uitgesteld of afgelast.

Samen met NU.nl en platform Investico verspreidde het Hoger Onderwijs Persbureau (HOP) dit voorjaar een enquête, die meer dan tweehonderd onderzoekers van twaalf universiteiten hebben ingevuld. Een derde meldt directe gevolgen te merken van het beleid van Trump.

Naast vaak genoemde vakgebieden als klimaatwetenschap en genderstudies worden bijvoorbeeld ook geschiedenis, politicologie, paleontologie en computerwetenschappen getroffen. Soms raakt het de onderzoekers in de portemonnee: 22 respondenten zeggen dat toegezegde fondsen zijn stopgezet of ingetrokken, bijvoorbeeld door de Amerikaanse gezondheidsinstituten (NIH), of onzeker zijn geworden.

In Nederland

We vroegen de respondenten in de enquête: heeft u los van de kabinetsbezuinigingen de indruk dat ook hier in Nederland het academische klimaat verandert? De meesten zien het niet (‘Nog niet’, zegt iemand), maar 76 van de ruim 200 respondenten zeggen ja. Het is hier minder extreem, maar toch.

In het kabinet hebben de meeste respondenten weinig vertrouwen. Wat verwacht u van minister Eppo Bruins, vroegen we. ‘He-le-maal niks’, antwoordt een van hen. ‘Aftreden’, opperen anderen. De meesten blijven serieuzer: ze zouden graag zien dat hij voor de wetenschap opkomt en zich uitspreekt tegen de ontwikkelingen in de VS.

Maar het kabinet wil de Verenigde Staten vooral niet tegen de schenen te schoppen. Premier Dick Schoof ontraadde onlangs een voorstel van de oppositie om een fonds op te richten en topwetenschappers uit de VS hierheen te halen. Zo’n fonds is prima, maar het mag niet specifiek op de VS zijn gericht, was zijn kritiek.

Inmiddels heeft minister Bruins inderdaad voor 25 miljoen euro een neutraler fonds in het leven geroepen om ‘bedreigde’ onderzoekers hierheen te halen. Maar die hoeven dus niet per se uit de VS te komen. Het ministerie van OCW heeft er overigens geen extra geld voor gekregen.

Europa

Andere Europese landen lijken voortvarender. Onlangs stuurden dertien Europese ministers van Onderwijs en Wetenschap (ook van Frankrijk en Duitsland) een brief naar de Eurocommissaris van onderzoek en innovatie, Ekaterina Zaharieva. Al noemen ze de VS niet, ze roepen op tot bescherming van de wetenschappelijke vrijheid. De Europese Unie zou talenten uit het buitenland moeten verwelkomen die lijden onder politieke bemoeienis en brutal funding cuts, staat erin.

Bij de Europese Commissie viel de brief in vruchtbare aarde. Voorzitter Ursula von der Leyen heeft inmiddels een half miljard euro aan extra investeringen aangekondigd om wetenschappers hierheen te halen. Ook wil ze de academische vrijheid in Europese wetgeving verankeren.

Maar minister Bruins heeft deze brief niet ondertekend. Hij zette zijn handtekening niet ‘omdat er een aantal voorstellen in de brief is genoemd dat de portefeuille van de minister overstijgt’, laat zijn woordvoerder weten, ‘zoals een immigratiekader en herprioritering van middelen binnen de EU-begroting.’ Het belang van academische vrijheid en het aantrekken van talent onderschrijft Bruins uiteraard wel, onderstreept zijn woordvoerder.

En nu?

Uit onze gesprekken blijkt dat onderzoekers lang niet altijd weten bij wie ze terechtkunnen als ze advies nodig hebben, bijvoorbeeld over buitenlandse reizen, weggevallen financiering of het veiligstellen van data.

De meeste universiteiten geven wel algemene adviezen. Ze drukken hun medewerkers bijvoorbeeld op het hart om vooral geen Amerikaanse vragenlijsten over hun onderzoek in te vullen. Het baarde nogal opzien toen twee Wageningse onderzoekers zo’n vragenlijst in hun mailbox aantroffen.

‘Ontwikkelingen zijn zorgwekkend en gaan razendsnel’

Verder kunnen onderzoekers terecht bij beleidsadviseurs, leidinggevenden, specialisten in kennisveiligheid enzovoorts. In Rotterdam is er een speciaal contactpunt voor studenten en onderzoekers die naar de VS willen reizen. In Groningen werken ze aan een algemeen meldpunt, maar dat is er nu nog niet.

Maar navraag bij de universiteiten leert dat ze lang niet altijd zicht hebben op de problemen waar hun medewerkers tegenaan lopen. ‘De ontwikkelingen zijn zorgwekkend en gaan razendsnel’, zegt een woordvoerder van de Universiteit van Amsterdam. ‘De impact is breed, maar de uiteindelijke, volledige scope hebben we nog niet.’

De Universiteit Maastricht meent zelfs ‘geen directe gevolgen’ te ervaren. Toch stellen drie wetenschappers van die universiteit in onze enquête dat er financiering is weggevallen, dat Amerikaanse collega’s niet meer mee mogen doen met hun onderzoeken en dat de toegang tot sommige wetenschappelijke informatie verdwijnt.

Opslaan als…

Zelf veilig je data opslaan… Zo makkelijk is dat niet, zegt Simon Portegies Zwart, hoogleraar sterrenkunde in Leiden. ‘Ik maak me zorgen om Amerikaanse databases waar elders op de wereld geen kopieën van zijn. Het zijn grote bestanden, je kunt niet zelf even een harde schijf van 10 terabyte kopen en een avondje downloaden. Je hebt er misschien een heel datacentrum voor nodig. Veel van die data worden bovendien elke dag aangevuld, moet je dan ook elke dag nieuwe kopieën maken?’

Het gevaar is reëel. Eind april kreeg fysisch oceanograaf Sjoerd Groeskamp van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) een verontrustende mail binnen vanuit NOAA, het Amerikaanse centrum voor oceaanonderzoek. Iemand waarschuwde dat een groot aantal databases buiten gebruik gesteld gaan worden.

‘Mijn tijd bij NOAA zit erop’, stond in de mail, ‘en daarom wil ik mijn wetenschappelijke vrienden over de hele wereld aanmoedigen om deze te bewaren voor de toekomst.’ Groeskamp zou die data graag opslaan, maar voelt zich een roepende in de woestijn: er is geen coördinatie.

SURF

Er gebeurt al wel iets. Hier in Nederland is SURF druk bezig met het veiligstellen van allerlei databases. SURF is de ICT-organisatie voor onderwijs en onderzoek. Tot nu toe is er 100 terabyte aan data binnengehaald.

Het klinkt misschien ouderwets, maar het opslaan van de data gebeurt met tapes. Die kun je zonder koeling op de plank leggen, is het idee, en dat scheelt veel energie. Sinds de inauguratie van Trump blijven de bandjes doordraaien.

Het is geheim om welke data het gaat. ‘We willen Trump niet op ideeën brengen’, zegt innovatiemanager Magchiel Bijsterbosch. ‘Als hij weet wat wij opslaan, verwijdert hij het mogelijk nog sneller.’

‘We willen Trump niet op ideeën brengen’

De urgentie voelt SURF wel: een aanvraag voor dataopslag kan in principe binnen 24 uur worden goedgekeurd. Maar Bijsterbosch gaat niet zelf bepalen welke data wetenschappers willen bewaren. ‘Ik zit alleen klaar om te doen wat nodig is.’ Voor de oceaandata van NOAA heeft hij bijvoorbeeld nog geen aanvraag gekregen.

Afstemmen

Je zou het eigenlijk binnen Europa met elkaar moeten afstemmen, overweegt president Marileen Dogterom van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) desgevraagd. ‘Anders zit je straks met allemaal dezelfde kopieën en vergeten we iets anders. Maar afstemmen is makkelijker gezegd dan gedaan, dat moet per vakgebied gebeuren.’

Wat er moet gebeuren? Europese opslag van data is een begin, maar moet nog van de grond komen. Dogterom: ‘We moeten nu minder afhankelijk worden van de VS. Dat kan wel, maar het is natuurlijk tweede keus. Eigenlijk verliest iedereen als je de samenwerking staakt, net als in die handelsoorlog.’

‘Je ziet hoe snel de academische vrijheid kan afglijden’

Maar Dogterom is nog niet bevreesd dat de Amerikaanse toestanden snel overslaan naar Nederland, al is het maar omdat geen enkele partij hier de absolute macht heeft: Nederland is een coalitieland.

Toch heeft Dogterom wel kritiek op het kabinet. ‘De minister spreekt zich wel uit, maar het blijft voorlopig bij met de mond belijden van academische vrijheid. In de praktijk zie je bezuinigingen op ongebonden onderzoek. Ook het systematisch screenen van wetenschappers voor kennisveiligheid en het bepalen van de taal waarin onderwijs mag worden gegeven draagt niet bij aan de academische vrijheid in Nederland.’

Natuurlijk is de aanval op de wetenschap in de Verenigde Staten wel een schrikbeeld. Dogterom: ‘Door de gebeurtenissen in Amerika zie je hoe snel de academische vrijheid kan afglijden. Dat is wel iets waar wij voor willen waken, dat zoiets niet ook maar een klein beetje in Nederland gebeurt.’

Dit artikel is geschreven door: Bas Belleman (HOP), Emma van Bergeijk (NU.nl), Bijou van der Borst, Machteld Veen en Emiel Woutersen (De Groene Amsterdammer/Investico)