De war on terror na 9/11 bracht dood en verderf. En het hoofddoel, terrorisme stoppen? Dat bleek een illusie, schrijft CICAM-docent Willemijn Verkoren in haar nieuwe boek 'Uit de terreurspiraal'. ‘Het is onmogelijk om met bommen en granaten een democratie te creëren.’

De gebeurtenissen van 11 september 2001 staan in het collectieve geheugen gegrift. Naast alle doden brachten de aanslagen ook een grote angst voor terrorisme met zich mee. Onder het motto ‘You are either with us or against us’ lanceerde de Amerikaanse president George W. Bush zijn war on terror met invasies in Afghanistan en Irak. Ook Nederland sloot zich aan bij internationale missies en voerde in eigen land maatregelen in.

Radicalisering

Het doel: terrorisme de kop indrukken. Maar wie de balans opmaakt, ziet dat de war on terror het terrorisme helemaal niet heeft gestopt. Dat betoogt Willemijn Verkoren, universitair hoofddocent bij het Centrum voor Internationaal Conflict – Analyse & Management van de Radboud Universiteit, in haar deze week verschenen boek Uit de terreurspiraal: een nieuw perspectief op terrorisme. Integendeel: de serie oorlogen heeft alleen maar gezorgd voor méér terrorisme en radicalisering.

Verkoren werd zelf bijna slachtoffer in de oorlog tegen terreur. In 2012 overleefde ze ternauwernood een aanslag tijdens een wetenschappelijke conferentie in Irak. Onderweg naar een lunch ontplofte een op afstand bedienbare autobom. Drie mensen in het konvooi stierven, elf raakten gewond. Verkoren en collega Henk van Houtum kwamen er ongeschonden vanaf.

De aanslag staat in haar geheugen gegrift, vertelt Verkoren. ‘Als je zoiets meemaakt, vergeet je dat niet snel meer. Toch heeft ze de gebeurtenissen een plekje kunnen geven. ‘Ik heb mentaal gelukkig nooit last gekregen van de narigheid die ik in conflictgebieden gezien heb.’

Ergens vindt ze het wel ironisch, dat ze juist op een conferentie over veiligheid, in een land dat bezet werd om terroristen te stoppen, slachtoffer werd van een aanslag. Verbaasd is ze er niet over. ‘Vóór de Amerikaanse inval in 2003 waren er nauwelijks aanslagen in Irak, maar sindsdien zijn aanslagen er aan de orde van de dag. Dat is ontzettend pijnlijk als je bedenkt dat Amerika Irak juist binnenviel onder het voorwendsel terrorisme te stoppen.’

Vorige maand trokken de Verenigde Staten en bondgenoten zich terug uit Afghanistan. Het betekende het einde van een twintigjarige oorlog, die het Westen duizenden doden en triljarden euro’s kostte. Was het die prijs waard?

‘Het Westen heeft wel degelijk vooruitgang geboekt in Afghanistan, zo mochten vrouwen naar school gaan. Ik denk alleen niet dat het alle mensenlevens en investeringen waard is geweest. Uiteindelijk heeft de invasiemacht niet bereikt waarvoor die kwam.’

‘Het verslaan van terrorisme is niet gelukt’

‘Je moet bedenken dat Amerika in Afghanistan en Irak twee doelen had. De invasie begon om terrorisme de kop in te drukken, waarna het idee ontstond om de democratie te verspreiden. Dat laatste was gedoemd te mislukken. Het is onmogelijk om met bommen en granaten een democratie te creëren. En ook het verslaan van terrorisme is niet gelukt. Sommige terroristenleiders zijn wel gedood of opgepakt, maar tegelijkertijd zie je dat er elke keer nieuwe terroristengroepen bovenkomen. Ik vergelijk het met een veelkoppige draak: je kan koppen afhakken, maar elke keer groeien ze terug.’

Terrorist worden klinkt niet bepaald aantrekkelijk. Waarom blijven mensen zich toch aansluiten bij terreurgroepen?

‘Daarvoor moet je kijken naar de beweegredenen van terroristen zelf. Het harde ingrijpen van het Westen zet bij hen kwaad bloed. Ze voelen zich vergeten en onveilig in hun eigen land. Een goed voorbeeld is de droneoorlog in Jemen en Pakistan, bij het grote publiek minder bekend. In gebieden die gecontroleerd worden door moslimsextremisme vliegen daar constant zoemende drones rond. De bevolking weet: daar kan op elk moment een projectiel uit komen.’

‘Die bommen landen niet alleen op terroristen. Onschuldige burgerslachtoffers zijn er schering en inslag, met alle trauma’s van dien. Dat leidt bij met name jonge jongens tot een enorme afkeer van het Westen. Een vruchtbare voedingsbodem voor terroristische organisaties. Daar komt bij dat jonge mannen in die gebieden vaak nauwelijks kansen hebben om zich te ontwikkelen.’

Speelt de ideologie van de islam een rol?

‘Het is een invloedrijk beeld dat terroristen tegenwoordig godsdienstfanaten zijn die alleen maar uit zijn op de totale vernietiging van onze samenleving. In mijn boek probeer ik dat beeld te ontzenuwen. Natuurlijk is het zo dat de islam een rol speelt, maar niet als oorzaak van de aanslagen.’

‘Wat terroristen vaak drijft is woede om politieke ontwikkelingen, zoals de Amerikaanse invasies, gecombineerd met persoonlijke problematiek zoals familiemoeilijkheden. Vaak voelen zulke jongeren zich ontheemd en willen ergens bij horen. Die zingeving vinden ze in het jihadistische verhaal, maar dat wil niet zeggen dat het doorgewinterde moslims zijn. Uit onderzoek blijkt juist dat als je de Korankennis van moslimterroristen toetst, ze er vaak verbazingwekkend weinig vanaf weten.’

Massahysterie

Niet alleen het Midden-Oosten is het decor van de war on terror. Uit angst voor ‘polderterroristen’ lanceerde de Nederlandse overheid na 9/11 een hausse aan maatregelen. Dit werd gevoed door de moord op Theo van Gogh en de arrestatie van leden van de terroristische Hofstadgroep. Sommige maatregelen zijn controversieel. Zo worden burgers dankzij massasurveillance online op grootschalige wijze bespied en hoeft de rechter huiszoekingen bij een verdenking van terrorisme niet meer goed te keuren.

Een groot contrast met de extreemlinkse terrorismegolf in jaren zeventig en tachtig, waarin groepen als de Rode Jeugd en de Revolutionaire Anti-Racistische Actie (RaRa) Nederland onveilig maakten. ‘Die golf was in Europa dodelijker dan de huidige golf, maar dat zou je gezien alle consternatie tegenwoordig niet zeggen. De Nederlandse overheid besloot destijds om zulke groepen zo min mogelijk aandacht te geven en geen buitengewone maatregelen te nemen. Dat nam hen de wind uit de zeilen.’

‘De terroristen van toen zien dat zelf ook zo. Die zeggen: toen de overheid zo koeltjes reageerde, was de lol voor ons eraf. Dat in tegenstelling tot bijvoorbeeld Duitsland, waar de overheid hard ingreep. Daardoor radicaliseerden terreurgroepen als de Rote Armee Fraktion, waarna massahysterie in de samenleving ontstond.’

Na 9/11 veranderde het Nederlandse anti-terreurbeleid compleet. Hoe is dat bevallen?

‘De meeste nieuwe maatregelen zijn helaas niet heel effectief geweest, voor zover we dat kunnen inschatten. Het grootste probleem is dat de overheid via massasurveillance steeds meer mensen in de gaten houdt die momenteel geen gevaar vormen, maar dat in de toekomst mogelijk kunnen zijn. Hoe breder je dat net uitwerpt, hoe meer mensen worden meegenomen die géén kwaad in de zin hebben. Voor zover bekend levert deze vorm van inlichtingen nauwelijks resultaten op, want de inlichtingendiensten verdrinken in alle gegevens.’

‘Tegelijkertijd zetten de maatregelen kwaad bloed, vooral onder de moslimbevolking. Die vindt dat moslims vaak onterecht onder toezicht staan of als terrorismeverdachte worden aangemerkt. Ook hebben ze het idee dat ze niet als volwaardige Nederlanders worden gezien. Al die factoren werken radicalisering in de hand. Als jullie mij niet accepteren, accepteer ik jullie samenleving niet – die gedachte.’

Heeft het antiterrorismebeleid voor meer of minder terrorisme gezorgd in Nederland?

‘Dat is lastig met zekerheid te zeggen. Als je kijkt naar motieven van terroristen in het Westen, zie je dat het antiterreurbeleid voor hen juist een reden is om aanslagen te plegen. In die zin draagt het bij aan radicalisering.’

‘Niets doen is geen optie’

‘Tegelijkertijd is niets doen ook geen optie. We weten ook niet zeker hoeveel aanslagen zijn voorkomen, want daar doen de geheime diensten geen mededelingen over. Daarbij pakken sommige maatregelen wel degelijk goed uit. Zo werkt traditioneel opsporingswerk op basis van concrete aanwijzingen het beste. Dat hier meer menskracht voor is gekomen, is een goede zaak.’

Als politici weten dat een harde aanpak contraproductief werkt, waarom gaan ze er dan toch meer door?

‘Stel, er vindt een aanslag plaats, dan wil geen politicus het verwijt horen te weinig te hebben gedaan. Vandaar nemen politici liever te veel dan te weinig maatregelen. Dat wordt ook gevoed door geluiden uit de samenleving. Veel burgers ervaren een grote mate van angst voor terrorisme, en eisen daarom steeds strengere maatregelen. Die vergroten vervolgens weer de angst voor terrorisme. Zo ontstaat een dynamiek die nauwelijks te stoppen is.’

Hoe kun je die vicieuze cirkel doorbreken?

‘Dat vereist moed van zowel politici als de samenleving. Het belangrijkste is om niet toe te geven aan onze angsten, maar terrorisme in perspectief te plaatsen. Te beseffen: juist als we harde maatregelen nemen, spelen we terroristen in de kaart. Dan krijgen ze immers de aandacht die ze willen en kunnen ze de overheid als onderdrukker afschilderen. Dus moeten we rustig blijven. Eigenlijk doen wat we als Nederland in de jaren zeventig deden.’

‘Bij de aanpak van terroristen moet je alleen degenen aanpakken die daadwerkelijk gewelddadig zijn of met geweld dreigen. Ik noem dit een chirurgische benadering. Je wilt mensen die enkel radicale ideeën hebben niet vervolgen, want je mág radicaal zijn. Ook heeft het surveilleren van de mensen rondom terroristen geen zin, mensen worden er alleen maar boos van.’

Je maakte eerder al een aanslag mee. Ben je bang om opnieuw slachtoffer te worden?

‘Nee, daar lig ik niet wakker van. Het helpt dat ik als wetenschapper de statistieken over slachtoffers van terrorisme ken. In het Westen overlijden evenveel mensen aan de bliksem of in bad als aan een aanslag. Met zulke cijfers in mijn achterhoofd, maak ik me geen zorgen.’

Op dinsdag 28 september geeft Willemijn Verkoren een lezing in Theaterzaal C over haar nieuwe boek. Daarna gaat ze in gesprek met politiek filosoof Evert van der Zweerde. Kan de samenleving ontsnappen uit de geweldsspiraal van terrorisme en terrorismebestrijding? Meer informatie bij Radboud Reflects.