Op vrijdag 27 april is het vierhonderd jaar geleden dat David Gorlaeus (1591-1612) op 21-jarige leeftijd stierf. Deze student theologie en ‘eerste Nederlandse atomist’ liet een klein maar invloedrijk oeuvre na. Christoph Lüthy, hoogleraar Geschiedenis van wetenschap en filosofie, schreef een boek over het wonderkind Gorlaeus.

Lüthy presenteert zijn boek aanstaande vrijdag op een congres over David Gorlaeus op een bijzondere plek: het hervormde kerkje van Koarnjum, in Friesland. Daar ligt de held van de dag begraven. Onder een glasplaat, midden in de kerk. ‘De congresgangers zitten om hem heen’, zegt Lüthy.
Gorlaeus’ belang is groot geweest. ‘Op zichzelf is het al een prestatie dat een 21-jarige student theologie zo’n synthese kan schrijven als hij gedaan heeft, waarin hij fysica en metafysica bijeenbrengt. Bovendien is zijn werk erg invloedrijk geweest: vele belangrijke denkers in de filosofie en natuurwetenschap van de zeventiende eeuw, zoals Descartes en Regius in Nederland of Mersenne in Frankrijk, hebben Gorlaeus gelezen.’

Nederlands eerste atomist
David Gorlaeus schreef slechts twee boeken, waarvan er één (Idea physicae) een samenvatting is van het andere (Exercitationes philosophicae). Daarin betoogt hij, kort gezegd, dat alles in de wereld uit atomen bestaat. De Grieken hadden dat eeuwen eerder al beweerd, maar dat werd vervolgens tot de zeventiende eeuw bestreden. Rond de tijd dat Gorlaeus zijn hoofdwerk schreef, was het atomisme weer op aan het komen in Europa. De jonge Fries was Nederlands eerste atomist.

Angstaanjagend
Wat weinig mensen weten of begrijpen, aldus Lüthy, is dat Gorlaeus’ ideeën niet het product zijn van een ijverige natuurwetenschapper, maar van een student theologie. En dat ze deel uitmaken van een fel theologisch dispuut over onder meer predestinatie. ‘Het gaat erom of mensen een vrije wil en een ziel hebben waar ze zelf verantwoordelijkheid voor dragen, of niet. Het atomisme gaf de gelegenheid om God en de ziel in ruimte en tijd uit elkaar te trekken. Voor veel gelovigen was dat een angstaanjagende en zwaar zondige gedachte.’

Hysterische tijd
Een van de redenen waarom de geboren Zwitser Lüthy, die sinds 1997 in Nederland woont, met veel plezier zijn boek over Gorlaeus heeft geschreven, is dat diens werk hem veel vertelde over ‘die hysterische tijd begin zeventiende eeuw toen Nederland probeerde onafhankelijk te worden, nog in strijd verkeerde met de Spanjaarden en de allerkleinste afwijkingen van de theologische leer aanleiding gaven tot pamfletten, boekverbrandingen, beroepsverboden enzovoort. Een totaal fanatieke en intolerante periode, waar veel Nederlanders weinig meer van weten en misschien liever niet aan herinnerd worden.’ / Anja van Kessel

Zondag 29 april is op Nederland 2 is tussen 15.25 en 16.00 uur een documentaire te zien over David Gorlaeus.