Nieuw boek over Rembrandt weegt negen kilo

23 aug 2019

Een oeuvrecatalogus en een overzicht van zijn zelfportretten. In één maand publiceerde kunsthistoricus Volker Manuth twee boeken over de beroemdste Nederlandse kunstschilder uit de zeventiende eeuw.

Met de nieuwste oeuvrecatalogus van Rembrandt van Rijn kan je aan gewichtheffen doen. ‘Het telt 750 pagina’s en weegt negen kilogram’, zegt Volker Manuth in zijn kamer op de elfde verdieping van het Erasmusgebouw die door de hoeveelheid kunsthistorische boeken een beetje aan een bibliotheek doet denken.

Eerder die ochtend heeft de hoogleraar Kunstgeschiedenis het boek van zijn huis in Arnhem naar de universiteit vervoerd. ‘In mijn rolkoffer paste het niet, in een strandtas nog net wel.’

Samen met zijn vrouw Marieke de Winkel en zijn voormalige promovendus Rudie van Leeuwen werkte Manuth drieënhalf jaar aan de catalogus. ‘Vaak ’s nachts, want ik werk fulltime.’ Toch is Rembrandt. Alle schilderijen meer dan een salontafelboek. ‘De uitgeverij wilde een laagdrempelig boek, maar onze vakbroeders moesten er ook iets aan hebben. Bij ieder werk hebben we een kort essay geschreven.’

Foto: Rein Wieringa.

Het boek kost 150 euro, wat Manuth niet veel noemt gezien het aantal topillustraties. ‘Als de kwaliteit van de scans van Rembrandts schilderijen niet goed was, stuurde de uitgever een eigen fotograaf naar de musea.’

‘De afgelopen honderd jaar zijn een stuk of tien catalogi verschenen, met daarin tussen de 600 en 260 schilderijen die aan Rembrandt worden toegeschreven. Wij hebben 330 schilderijen opgenomen.’

Zijn de 330 werken in jullie boek zeker door Rembrandt geschilderd?

‘Dat is altijd de grote discussie. Wij waren er niet bij toen Rembrandt ze geschilderd heeft tussen 1624 en 1669. Zijn werken werden onder verschillende omstandigheden bewaard, wat de kwaliteit niet ten goede kwam. Nadien werden ze gerestaureerd en schoongemaakt. Daarom moet je heel voorzichtig zijn met het beoordelen van de oorspronkelijke staat van een schilderij, als dat überhaupt al mogelijk is. Bij enkele schilderijen in het boek twijfelen we of Rembrandt ze geschilderd heeft. Die schilderijen hebben we opgenomen met een sterretje.’

‘Kunstgeschiedenis is geen exacte wetenschap’

‘Een voorbeeld: het schilderij De vlucht naar Egypte uit 1627 wijkt qua stijl af van Rembrandts andere werken uit die tijd. Toch zijn bepaalde elementen zo goed geschilderd dat we niet kunnen uitsluiten dat hij er niets mee te maken heeft gehad. Maar goed, honderd procent zeker ben je nooit.’

Wat als andere kunsthistorici het niet met jullie selectie eens zijn?

‘O, dat zal zeker het geval zijn. Twijfel is de moeder van de wetenschap. Ik ga graag in discussie met collega’s. Het belangrijkste is dat je niet naast elkaar praat, maar argumenten uitwisselt. Zo kom je elke keer een stukje verder. Je krijgt het nooit zover dat iedereen het met alles eens is, maar kunstgeschiedenis is ook geen exacte wetenschap.’

Waarin verschillen de portretten van Rembrandt van die van andere schilders uit zijn tijd?

‘Rembrandt heeft een bijna psychologisch inlevingsvermogen in zijn modellen, waardoor je de biografie haast van hun gezichten kunt aflezen. Neem Portret van een Vrouw met Struisvogelveer dat in de National Gallery of Art in Washington hangt. Wie het portret goed bestudeert ziet een angstige vrouw die niet gelukkig lijkt. Je hebt het gevoel dat de schilder iemand weergeeft die wel rijk maar niet bijzonder vrolijk is en die haar blik afwendt van de toeschouwer. Recent hebben we ontdekt dat die vrouw zwaar ziek was en kort na de totstandkoming van het schilderij is overleden. Rembrandt was een meester in het schilderen van dit soort gevoeligheden.’

Faillissement

Nog tijdens het werk aan de oeuvrecatalogus vroeg uitgeverij Taschen aan Manuth om ook een boek te maken over Rembrandts zelfportretten. Manuth: ‘Dat kon ik natuurlijk niet weigeren.’

‘Geen andere schilder voor Rembrandt heeft zichzelf zo vaak afgebeeld’, zegt de hoogleraar. ‘Zijn zeventig zelfportretten – tekeningen, etsen en schilderijen – hebben we in dit boek samengevoegd. Achteraan staan ze in chronologische volgorde: zo krijg je een idee van zijn verouderingsproces.’

Foto: Rein Wieringa.

Waarom maakte Rembrandt zoveel zelfportretten?

‘Ten eerste uit gemakzucht. Hij hoefde maar in de spiegel te kijken om aan de slag te gaan. Maar de zelfportretten zijn meer dan een geschilderde autobiografie. Je moet weten dat Rembrandt in zijn tijd al beroemd was. De meeste zelfportretten hield hij niet voor zichzelf, maar verkocht hij op de markt. De klanten kregen niet enkel een portret van Rembrandt, maar ook een proef van zijn schilderstijl. Meer dan een manier om zichzelf te observeren, waren de zelfportretten een strategie om zichzelf te verkopen. Na zijn faillissement in 1656 moest er immers brood op de plank komen.’

Heeft u het gevoel dat u Rembrandt beter hebt leren kennen door deze boeken te maken?

‘Zeker, al ga ik niet beweren dat ik nu begrijp hoe die man in elkaar zat. Hij was een fanatieke kunstenaar die elke dag een nieuw idee uitwerkte. Door naar zijn werk te kijken krijg je een duidelijk idee wat hem zoal bezighield, of het nu het licht, de stofuitdrukking, of het vertellen van een verhaal was. Als je daarnaast de documenten uit zijn persoonlijk leven legt, dan komt hij al aardig tot leven.’

Geef een reactie

Vox Magazine

Het onafhankelijke magazine van de Radboud Universiteit

lees de laatste Vox online!

Vox Update

Een directe, dagelijkse of wekelijkse update met onze artikelen in je mailbox!

Wekelijks
Nederlands
Verzonden!