Het boek Ex Caritate legt in bijna 1200 pagina’s de geschiedenis vast van de zogeheten ‘actieve zusters’ in Nederland in de negentiende en twintigste eeuw. Het boek is de eerste integrale studie over alle zustercongregaties in een land die ooit is verschenen. Ex Caritate is geschreven door prof. dr. Annelies van Heijst (Universiteit van Tilburg) en de historici dr. Marjet Derks en prof. dr. Marit Monteiro (beiden Radboud Universiteit Nijmegen) en verschijnt op 18 november 2010.

Nonnen – of vrouwelijke religieuzen zoals zij zichzelf noemen – in Nederland zijn gemiddeld meer dan 85 jaar oud. Hun geschiedenis in de negentiende en twintigste eeuw is vastgelegd in Ex caritate, een boek over de zogeheten ‘actieve zusters’. Ze waren het keurkorps van de katholieke kerk en bekend door hun onderwijs, verpleging, zorg voor hulpbehoevenden, maatschappelijk en pastoraal werk, en hun inzet in missiegebieden. Er waren ruim negentig congregaties in Nederland. Ex caritate (‘uit liefde’) is de korte samenvatting van het ideaal dat hen bezielde. De studie gaat over de levensstijl en werkzaamheden van zusters, over hun spirituele idealen en professionele streven. Veel omstanders waren diep van hen onder de indruk, maar hen is ook liefdeloosheid verweten.

Leven en werken

	Promotie van zuster Marie-José Baaij (Dominicanessen van Neerbosch) aan de Katholieke Universiteit Nijmegen in 1962, met rechts haar promotor Asselbergs (Anton van Duinkerken)

Zustercongregaties kwamen in Nederland op rond 1800 en halverwege de vorige eeuw telden ze samen zo’n 30.000 leden. Deze zusters stonden mede aan de wieg van de verzorgingsstaat, maar die in het onderwijs hebben een andere geschiedenis dan die in de verpleging of zorg voor hulpbehoevenden (ouderen, gehandicapten, wees- en voogdijkinderen) en de missie is weer een verhaal apart.

Na het Tweede Vaticaans Concilie, toen de rol van zusters op deze terreinen was uitgespeeld, zetten zij zich op nieuwe plekken in. Ze kozen voor de meest rechtelozen in de westerse samenleving en daarbuiten. Door de toenmalige processen van vergrijzing en individualisering in hun kring is het niet helemaal gelukt om dit nieuwe profiel maatschappelijk en kerkelijk voor het voetlicht te krijgen.

Een Franciscanes van de H. Familie en een lekenverpleegkundige staan zij aan zij op de kraamafdeling, medio jaren zestig [coll. klib/kdc]

Binnenkant van het kloosterleven
Om de binnenkant van het kloosterleven in beeld te brengen is gebruik gemaakt van (autobiografische) romans, brieven, dagboeken, films, krantenberichten en interviews. Naast ervaringsverhalen komen organisatorische ontwikkelingen en cijfermateriaal aan bod. Geschetst wordt ook hoe priesters steun gaven en zich opwierpen als geestelijk leiders. Vrouwen die intraden voelden zich soms persoonlijk door God geraakt, anderen wilden een bepaald beroep leren of waren avontuurlijk en hoopten op de missie, en voor weer anderen was het een manier om thuis weg te komen. Ook de belevenissen van zusters die uittraden worden belicht. Alle genoemde onderwerpen speelden vanaf de negentiende eeuw; voor het eerst zijn zulke lange lijnen in de tijd getrokken.

Nieuwe historische beeldvorming
Op diverse punten stelt Ex caritate de bestaande historische beeldvorming bij. Bijvoorbeeld: hoewel de zusters pro Deo werkten (‘voor God’) en persoonlijk geen beloning kregen, waren er al vanaf de negentiende eeuw contractueel vastgelegde afspraken over de vergoedingen die hun congregatie ontving. Individuele zusters hadden geen eigendommen, maar diverse congregaties werden tamelijk welvarend. Deze middelen gebruikten zij om weer nieuwe projecten te beginnen.

Een ander punt betreft zusters als wegbereiders van professionalisering in onderwijs en verpleging, een visie die via het KASKI-rapport van 1955 over zusters is verbreid. De nieuwe bevinding is dat juist menige vrouwelijke leek in de begintijd van professionalisering voorop liep. Religieuzen dankten hun monopoliepositie aan de clerus en de katholieke regentencolleges, die hen op een voetstuk plaatsten en de leiding gaven. Leken kwamen daarom op het tweede plan en dat kon wrevel wekken. Wel hebben zusters allerlei trajecten voor scholing opgezet en daarmee de professionalisering van de vrouwelijke beroepsbevolking bevorderd.
Uit het boek blijkt verder dat commentaar op zusters ver terug gaat in de tijd en mede uit eigen kloosterlijke en katholieke geledingen kwam.

Ex caritate legt een gemeenschappelijk patroon bloot in de verhalen van uitgetreden en overspannen zusters, oud-pupillen, kritische artsen en lekenvrouwen, geestelijken en kerkleiders die niet de grip op zusters kregen die ze wilden, en in hetgeen zusters naar voren brachten tijdens de vernieuwing van de jaren zestig. Zusters leven sindsdien vanuit een nieuwe spirit, maar het is de vraag of het verleden daarbij in de volle breedte is opgenomen.

Annelies van Heijst, Marjet Derks, Marit Monteiro
Ex Caritate. Kloosterleven, apostolaat en nieuwe spirit van actieve vrouwelijke religieuzen in Nederland in de 19e en 20e eeuw
Hilversum: Verloren, 2010