Blokkades met trekkers, bezette gebouwen, besmeurde kunstwerken en NS-stakingen. Er wordt de laatste jaren heel wat geprotesteerd. Tegelijkertijd klinken er stemmen om het demonstratierecht in te perken. In het programma Protest Lab in cultuurplatform Lux willen filosofen Anya Topolski en Mathijs van de Sande dit fenomeen van alle kanten belichten.

Waarom gaat de ene persoon de straat op bij onrecht en blijft een ander liever thuis? Wat is het belang van burgerlijke ongehoorzaamheid en maatschappelijk verzet in een democratie?

Over dit soort vragen gaat het een jaar lang bij Protest Lab, een publieksprogramma in cultuurplatform Lux met lezingen, films, discussie en zelfs een stadswandeling door filosofen Anya Topolski en Mathijs van de Sande. De reeks kwam tot stand dankzij een valorisatiebeurs voor wetenschappers die hun onderzoek naar een breder publiek willen brengen.

Wat is protest?

Hoewel beide filosofen zelf het protest niet schuwen – zowel Topolski als Van de Sande zijn betrokken bij de acties tegen de onderwijsbezuinigen en de oproep tot het verbreken van de banden met Israël – is de reeks niet bedoeld als oproep tot verzet. ‘Als je het mij persoonlijk vraagt, dan hoop ik heel erg dat mensen actiever worden op tal van issues’, vertelt Van de Sande. ‘Want er gebeurt heel veel in de wereld om ons heen. Maar in mijn rol als wetenschapper vind ik het belangrijk dat er een beter begrip ontstaat over wat protest eigenlijk is.’ Precies daarover zullen de filosofen het vanavond in Lux hebben.

‘Protest wordt heel snel vereenzelvigd met iets wat illegaal is’

Van de Sande: ‘Er zijn ontzettend veel manieren van protest, maar vaak wordt het heel snel vereenzelvigd met demonstreren en met iets wat illegaal is, iets wat niet mag. Terwijl protest vaak aanjager was van belangrijke maatschappelijke veranderingen, denk aan de strijd voor vrouwenstemrecht en betere arbeidsomstandigheden of de kraakbeweging in de jaren tachtig.’

Een voorbeeld van veel langer geleden, vertelt Topolski, zijn de stellingen die Maarten Luther in 1517 aan de deur van een kerk in Wittenberg spijkerde. ‘Dat was een manier om de misstanden binnen de katholieke kerk zichtbaar te maken op een plek waar veel mensen het zouden zien en er met elkaar over zouden spreken. Kritiek publiek maken dus. Wat uiteindelijk resulteerde in een hele protestbeweging en grote veranderingen binnen de Kerk.’

Tegen de macht

De macht tegenspreken is misschien wel de meest eenvoudige definitie van protest, aldus Van de Sande. ‘Vaak heeft dat een publiekelijk aspect, maar protest kan ook stil zijn. In het dagelijks leven bepaalde dingen niet doen omdat je een morele consistentie nastreeft. Denk aan het mijden van vlees en zuivel, omdat je niet medeplichtig wilt zijn aan de milieuschade en het dierenleed dat dit met zich meebrengt.’

Protest kan bovendien creatief en kunstzinnig zijn, ziet Topolski. Zoals bijvoorbeeld de rij kinderschoentjes op de campus vorig jaar, die symbool stonden voor de vele kinderen die zijn omgekomen in Gaza. ‘Daarin zag je dat beelden en emoties misschien wel veel  effectiever zijn dan woorden, om iets onder de aandacht te brengen.’

Het belang van protest

Maar heeft protesteren zin? Want als we naar de meest actuele thema’s kijken, zoals de acties om klimaatverandering tegen te gaan of het geweld in Gaza te stoppen, dan lijkt er tot nu toe weinig concreets te veranderen.

‘De democratische betekenis van een protestbeweging moet je niet louter reduceren tot de directe impact die ze hebben op beleid’, reageert Van de Sande. ‘Een protestbeweging kan bijvoorbeeld op de langere termijn wel degelijk het maatschappelijk discours veranderen, dus hoe we spreken en denken over dingen.’

‘Door protesten is het kennisniveau en de bewustwording van de gemiddelde Nederlander over de genocide in Gaza enorm gegroeid’

Topolski: ‘Denk aan de Partij voor de Dieren, die werden eerst weinig serieus genomen, maar hebben ons denken over dierenrechten wel degelijk veranderd. Of denk aan de protesten, ook op onze campus, tegen de genocide in Gaza. Die genocide is nog niet gestopt, maar in die twee jaar tijd is het kennisniveau en de bewustwording van de gemiddelde Nederlander enorm gegroeid. Dat maakt een enorm verschil. Daarom zie ik deze protesten toch als een succes.’

En dan is er volgens de onderzoekers nog een nog subtieler belang van protest. ‘Je ergens tegen verzetten, eventueel samen met anderen, is vaak van enorme intrinsieke waarde voor de mensen die erbij betrokken zijn’, aldus Van de Sande. Het zorgt voor empowerment. Bijvoorbeeld omdat je andere mensen ontmoet die ook ergens van wakker liggen en die ervoor kiezen om daar iets tegen te doen, ook al weet je niet wat de uitkomst zal zijn. Je realiseert je dat je niet alleen bent.’

Handhaving

De toename van protest in de samenleving zorgt er ook voor dat er vaker wordt geroepen om strengere handhaving en zwaardere straffen. Ook op de Radboudcampus kregen de pro-Palestinademonstranten op een bepaald moment te maken met restricties.

Van de Sande: ‘Organisaties als Amnesty International maken zich steeds meer zorgen over de neiging van (lokale) overheden om het demonstratierecht in te perken. Zij waarschuwen voor de manier waarop protest steeds meer wordt gezien als een bedreiging of als iets wat de normale gang van zaken in gevaar brengt. En ook wetenschappelijk onderzoek bevestigt dat diverse overheden aardig wat geweld gebruiken tegen demonstranten.’ Ook dat thema willen Topolski en Van de Sande laten terugkomen in hun programma.

Tot slot zijn er natuurlijk de vele mensen die nooit protesteren. Ook die groep is voor de filosofen boeiend om nader te belichten. Topolski: ‘We willen ook weten wat hun argumenten zijn om niet mee te doen. Want er zijn veel mensen die niet willen of durven te protesteren en ook dat is interessant.’