Het is de Maand van de Filosofie en het thema is: de ziel. Voor veel denkers een goede aanleiding om korte metten te maken met iedereen die meent dat wij ‘ons brein’ zijn. Marc Slors, hoogleraar Cognitiefilosofie aan de Radboud Universiteit, kan zich in die kreet ook niet vinden. Maar de onderzoeksresultaten uit neurowetenschap en psychologie maken wel dat we anders over onszelf moeten gaan denken.

Marc Slors schreef een boek dat deze week verscheen: Dat had je gedacht! Brein, bewustzijn en vrije wil in filosofisch perspectief. Neurowetenschappers en psychologen hebben de afgelopen jaren steeds overtuigender aangetoond dat de rol van ons brein en van ons onbewuste groot is, bijvoorbeeld als het gaat om het nemen van beslissingen. Maar dat sluit het idee van een vrije wil niet uit, meent Slors.

Wij zijn niet ons bewustzijn
Er zijn neurowetenschappers die stellen dat vrije wil niet bestaat omdat niet wíj kiezen maar onze onbewuste hersenprocessen.  ‘Die claim klopt alleen als je ervan uitgaat dat wij ons bewustzijn zijn. Maar als ik bijvoorbeeld met iemand praat, ben ik niet voortdurend bewust aan het formuleren. Toch zeg ik wat wíl zeggen en ben ik daarin “mijzelf”. Wie wij zijn, wordt niet alleen bepaald door onze bewuste handelingen maar door alle handelingen die passen bij de eigenschappen, overtuigingen, plannen en ervaringen die ons vormen. Daar zit veel onbewusts in.’

Kapitein, navigator en stuurman
Kortom: het onbewuste bepaalt niet alles. Maar: ‘De onderzoeksresultaten uit de neurowetenschap en de psychologie maken wel dat wij ons zelfbeeld moeten aanpassen.’ Hoe, daarvoor gebruikt Slors in zijn boek een scheepsmetafoor. ‘Als we ons handelende lichaam zien als een schip, is inmiddels wel duidelijk dat het bewustzijn niet de kapitein daarvan is. Maar het schip wordt, zoals ik het zie, wel bestuurd, namelijk door een stuurman en een navigator. De navigator houdt, bewust, de koers in de gaten en roept af en toe wat naar de stuurman. Die voert uit maar doet dat op de automatische piloot. Soms lijkt de stuurman ook hardhorend: dan kun je nog zo bewust een koers hebben bepaald, maar doe je toch wat anders.’

Stellingenoorlog
Bewustzijn en vrije wil spelen dus een andere rol dan we lang gedacht hebben. Wij ‘zijn’ niet meer wie wij dachten te ‘zijn’. Stof tot nadenken, voor wie dat wil: ‘Onderzoekers die zich verschansen in een stellingname over: “vrije wil, ja of nee?” doen hun vakgebied tekort.’/ Anja van Kessel.