Zó dichtbij, dat je de wratten kunt tellen

02 sep 2020

De restauratie van een wereldberoemd kunstwerk laat je gewoon aan het publiek zien, meent hoogleraar kunstgeschiedenis Ron Spronk. En wel tot op het niveau van 100 miljard pixels. Onlangs ging de nieuwste versie van de website die het altaarstuk ‘De Aanbidding van het Lam Gods’ van héél dichtbij laat zien, online.

Je kunt de wratten op het hoofd van de man op het schilderij zien zitten. De haren óp zijn wratten, zelfs. En dat kan alleen omdat je de man op het wereldberoemde middeleeuwse altaarstuk ‘De Aanbidding van het Lam Gods’ op je scherm tevoorschijn kunt halen. En dan kunt inzoomen. En inzoomen. En inzoomen. Net zolang tot het hele scherm een stukje van vijf bij vijf millimeter van het doek beslaat, en ongelooflijke details als geschilderde wratten, piepkleine haartjes en zelfs barstjes in de eeuwenoude verf zich aan de kijker openbaren.

Op de website ‘Closer to Van Eyck’, vernoemd naar de schilder Jan van Eyck, die het Lam Gods in 1432 voltooide, kan de bezoeker al sinds 2012 het altaarstuk bewonderen – tot op het immens gedetailleerde niveau van 100 miljard pixels. Maar met de recent gelanceerde nieuwe versie van de site kunnen nu ook beelden van vóór, en na de nog steeds gaande restauratie met elkaar worden vergeleken, en daarmee ook de verrassende ontdekkingen die tijdens de restauratie werden onthuld. Alles is openbaar voor zowel wetenschappers áls leken.

De Vlaamse Mona Lisa

‘Sorry dat ik zo enthousiast raak’, zegt hoogleraar Ron Spronk, coördinator van het online project, vanuit zijn woonplaats in Canada, als hij via Zoom de nieuwe site laat zien en over de onthullingen praat. Spronk is hoogleraar in art history aan Queens University in Canada, en bijzonder hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Radboud Universiteit.

Wat de vroege schilderkunst betreft, is het werk qua importantie alleen te vergelijken met de Sixtijnse Kapel, of de Mona Lisa meent Spronk. ‘Het is zó kien geschilderd. Van Eyck was een geleerde schilder, wist hoe licht reflecteerde in een waterdruppel. Hij wist van optiek. Hij had botanische kennis. Onvoorstelbaar.’

Bij het vooronderzoek in 2010, zagen de onderzoekers niet dat zo’n 70 procent van het schilderij in de zestiende en zeventiende eeuw was overgeschilderd. Die verrassing openbaarde zich pas tijdens de restauratie, waardoor deze nu nog steeds bezig is en tot 2024 duurt. Een aantal panelen van het altaarstuk zijn inmiddels met scalpeltjes, millimeter voor millimeter, ontdaan van die latere laag verf, en laten het schilderij zien zoals Van Eyck het ooit maakte. ‘De originele verf bleek nog in perfecte staat’, aldus Spronk. Op de site is het schilderij voor en na restauratie perfect te vergelijken, de hoogleraar neemt ons mee op een virtuele tour van de opvallendste verschillen.

Achtergrond van het middenpaneel voor (links) en na (rechts) restauratie. Bron: http://closertovaneyck.kikirpa.be/
Achtergrond van het middenpaneel voor (links) en na (rechts) restauratie. Bron: http://closertovaneyck.kikirpa.be/

Het valt meteen op dat het schilderij voor restauratie heel geel lijkt. Dat zijn oude vernislagen, een goedje dat verflagen moet beschermen, maar na loop van tijd juist verkleurt. Ook het overschilderen gaf het schilderij op sommige plaatsen een ander uiterlijk. Nu een doodzonde, in de zestiende eeuw lag dat anders. ‘Wellicht werd het juist als blijk van waardering gezien’, zegt Spronk.

Een mooi voorbeeld van die overschildering is te zien op het grote middenpaneel, als het altaarstuk open is. ‘Zoom in op de gebouwen rechts op de horizon’, zegt Spronk. De gebouwtjes blijken op het pre-restauratieschilderij met een laag verf bedekt. ‘En kijk naar die prachtige besneeuwde bergtoppen’, somt de hoogleraar op. ‘Veel meer diepte, detail. Vergeleken met Van Eyck is de overschildering lelijk, ja. En het gekke is: we vónden het al zo mooi.’

Vier oren

Tijdens de laatste restauratie – in 1950 – bleek al dat de kop van het lam was overschilderd. De restauratoren van destijds verwijderden de verf deels. ‘Daarom zie je op het oude schilderij vier oren’, aldus Spronk. De lamskop van Van Eyck ziet er compleet anders uit dan op de overschildering. ‘Dat verschil zegt heel wat over de betekenis van het schilderij’, zegt Spronk. ‘Het Lam Gods stelt Christus voor die zijn leven geeft, hij staat ook op een altaar. Links zie je een lief beest, een mak schaap. Rechts kijkt het je aan, confronteert het je met je leven. Geloof jij in mij? Hoe zit het met jouw zonden?’ Dat kon men ten tijde van de overschildering niet hebben, aldus Spronk. ‘Het werd klaarblijkelijk als te veel in your face gevoeld.’

Het lam voor (links) en na (rechts) restauratie. Bron: http://closertovaneyck.kikirpa.be/

Niet iedereen vindt trouwens dat je overschilderingen weer weg zou moeten halen, zegt de hoogleraar. Dat is immers wezenlijk onderdeel van de geschiedenis van het kunstwerk. Spronk: ‘Maar als de intentie van de schilder wezenlijk is aangetast, wordt dat naar mijn mening echt een ander verhaal.’

Wratten

Op naar een ander paneel. Een afbeelding van de opdrachtgever van het schilderij: Joos Vijd. ‘Wie inzoomt op zijn mantel, zie je hoe ongelofelijk veel scherper die mantel rechts is’, zegt Spronk. ‘Van Eyck was goed in diepte, dat dramatiseerde zijn werk.’

Joos Vijd voor (links) en na (rechts) restauratie. Bron: http://closertovaneyck.kikirpa.be/

Hoe kan het dat juist wat een paar eeuwen later geschilderd is, minder gedetailleerd en minder goed lijkt? Dat heeft volgens Spronk alles met Van Eycks schilderkunst te maken. ‘Neem die wratten op het gezicht van Joos Vijns, dat is typisch Van Eyck’, legt Spronk uit. ‘Hij schilderde alles hoe het wás. ‘Warts and all. Dat deed hij denk ik omdat hij een diep religieuze man was. Want waarom zou je Gods schepping idealiseren?’

Geef een reactie

Vox Magazine

Het onafhankelijke magazine van de Radboud Universiteit

lees de laatste Vox online!

Vox Update

Een directe, dagelijkse of wekelijkse update met onze artikelen in je mailbox!

Wekelijks
Nederlands
Verzonden!