Niet alleen in Nijmegen zijn er al anderhalf jaar protesten tegen de banden met Israël. Ook op andere campussen voeren activisten de druk op. Welk effect heeft dat gesorteerd? Een landelijke inventarisatie.

“Wij zien geen reden om banden met Israëlische en Palestijnse universiteiten te heroverwegen of te verbreken. Wij vinden het belangrijk kritische Israëlische wetenschappers niet te isoleren, net zo goed als wij er sterk aan hechten onze Palestijnse collega’s te steunen. Sowieso zullen wij nooit banden met een heel land verbreken.” Dat schreven vijftien rectoren van Nederlandse universiteiten op 8 juni 2024 gezamenlijk in een opiniestuk in Trouw.  Ze noemen academische vrijheid als belangrijkste argument.

We zijn nu een jaar verder. De situatie in Gaza is nog slechter dan een jaar geleden. Israël zegt een oorlog te voeren tegen terreurorganisatie Hamas en om de ontvoerde gijzelaars van 7 oktober terug te krijgen. Maar het geweld richt zich in extreme mate op de Palestijnse bevolking. Daarbij worden internationale verdragen geschonden; steeds meer organisaties spreken openlijk van genocide.

Veel studenten en medewerkers van Nederlandse universiteiten nemen geen genoegen met het standpunt van de rectoren zoals ze die in Trouw verwoordden. Ze willen dat de universiteit een meer radicaal besluit neemt: de Nederlandse universiteiten moeten institutionele banden met Israëlische universiteiten verbreken, zoals in Nijmegen inmiddels is gebeurd. Zij stellen dat Israëlische universiteiten zo verbonden zijn met de staat dat zij medeverantwoordelijk gehouden kunnen worden voor het genocidaal geweld en dat je daar als Nederlandse universiteit niet aan mag meewerken.

Geen gezamenlijk standpunt

Wat is het effect van de protesten? Hoe staan de universiteiten nu ten opzichte van de oorlog in Gaza? Om dat te weten te komen is voor dit artikel samengewerkt met alle Nederlandse universiteits- en hogeschoolbladen die verenigd zijn in de Kring Hoger Onderwijsmedia.

In tegenstelling tot op hogescholen (zie kader) staan op alle universiteiten de samenwerkingen met Israël ter discussie, zo blijkt uit de inventarisatie. Overal zijn acties, soms kleinschalig, soms groot. Behalve de eerder genoemde brief van de rectoren in Trouw, is er geen gezamenlijk standpunt van de universiteiten meer gekomen. Iedere universiteit heeft zijn eigen beleid. En bijna alle universiteiten zagen zich genoodzaakt in het voorjaar van 2024 met een statement te komen.

Op dit moment is het standpunt van drie universiteiten ongewijzigd ten opzichte van het voorjaar 2024. Deze instellingen willen niet tornen aan de samenwerking met Israëlische universiteiten. Dat zijn de Technische Universiteit Eindhoven en de Wageningse universiteit. Zij stellen dat de universiteit geen politieke organisatie is en dat Israëlische universiteiten niet gelijkgesteld kunnen worden aan de Israëlische overheid.

Ook de Rijksuniversiteit Groningen houdt nu ook nog vast aan haar verklaring van 2024. De Groningse universiteit stelt dat ze samenwerkt met drie Israëlische universiteiten in het kader van uitwisselingsprogramma’s, maar dat deze samenwerking met Israël niet is gericht op militair onderzoek of onderzoek over veiligheidsvraagstukken. Die samenwerking staat daar nog altijd niet ter discussie.

Commissies Internationale Samenwerkingsverbanden

Bij de andere universiteiten is er wel beweging. Tien universiteiten hebben een commissie ingesteld die internationale samenwerkingsverbanden moet toetsen. De precieze afspraken van die toetsing verschilt per universiteit.

Bij de technische universiteiten van Twente en Delft houden ze vooralsnog vast aan de bestaande banden, maar willen ze wel een aanscherping van de moreel-ethische afweging als het gaat om mensenrechten. De statements uit 2024 om samenwerking voort te zetten zijn dus nog niet aangepast, maar dat zou nog wel kunnen gebeuren.

In Maastricht besloot het universiteitsbestuur een commissie in het leven te roepen die op grond van uitspraken van het Internationaal Hof in Den Haag moet bepalen of de universiteit met een bepaalde partner kan samenwerken. Er zijn nog geen concrete adviezen.

De Vrije Universiteit Amsterdam heeft een commissie ingesteld voor een toetsingskader gebaseerd op de eigen waarden en de internationale standaarden op het gebied van (bijvoorbeeld) mensenrechten. Die moet na de zomer met een advies komen.

In Leiden is vorig jaar juni een ethische commissie gekomen die de banden met Israël onderzoekt. Een jaar later moet de commissie nog met het werk beginnen, meldde universiteitsmagazine Mare vorige week.

Aangepaste statements

Vijf universiteiten hebben afgelopen maand hun statement daadwerkelijk aangepast. Naast de Radboud Universiteit zijn dat de Universiteit van Amsterdam, Universiteit Tilburg, de Erasmus Universiteit  en de Universiteit Utrecht.

De Radboud Universiteit besloot in mei op advies van een commissie de universiteitsbrede samenwerkingsverbanden met de partneruniversiteiten Tel Aviv University en Hebrew University op te schorten. Onderzoek in consortia en op individueel niveau blijft mogelijk.

Vorige week bevroor ook de Erasmus Universiteit uit Rotterdam de samenwerkingsafspraken met Israël. Daarmee gaan de samenwerkingen met de Bar-Ilan University (Tel Aviv), Hebrew University of Jerusalem en University of Haifa de ijskast in. Samenwerking in internationale consortia blijft toegestaan, maar alleen als de betrokken wetenschappers uit Rotterdam daarvoor niet direct hoeven samen te werken met de Israëlische instellingen. Het bestuur scherpte in het besluit het recente advies van de commissie Gevoelige Samenwerkingsverbanden aan.

In Tilburg maakte het bestuur begin mei bekend de samenwerking met de Bar-Ilan en de Reichman University op te schorten. Met deze twee universiteiten bleek het niet mogelijk om een dialoog te voeren ‘over de risico’s van onze samenwerking voor systematische en grove schendingen van mensenrechten en fundamentele vrijheden’. In tegenstelling tot Nijmegen besloot Tilburg de dialoog met de Hebrew University wél te blijven voeren. De universiteit volgt hiermee het advies op van een onafhankelijke commissie.

De Universiteit Utrecht kwam half mei met het besluit om geen nieuwe samenwerkingen met Israëlische universiteiten te starten en de institutionele contacten met de Universiteit Haifa te verbreken. De bestaande 23 samenwerkingsprojecten blijven bestaan omdat die geen relatie hebben met militaire doeleinden of de mensenrechten schaden. Er is één uitzondering: een gezondheidsproject waar het ministerie van Gezondheid direct bij is betrokken. Gekeken wordt of die samenwerking kan worden verbroken. Een nieuwe ethische commissie moet in de toekomst advies geven over projecten die plaats vinden in een land met een gewapend conflict.

Ook de Universiteit van Amsterdam heeft haar standpunt aangepast. In maart kondigde ze na advies van een commissie aan de studentenuitwisseling met Hebrew University te stoppen omdat studenten mogelijk in aanraking zouden komen met schendingen van mensenrechten. Toen Joodse alumni protesteerden, liet de UvA twee weken later weten samenwerking met de Hebrew University opnieuw te willen bespreken.

Nieuwe golf acties

Het wekt weinig verbazing dat de meeste actievoerders de standpunten van de universiteiten onvoldoende vinden. In Nijmegen leidde het nieuwe statement tot nieuwe acties. Vorige week sneuvelden de ramen van het bestuursgebouw. Enkele weken geleden drongen actievoerders hetzelfde gebouw binnen, waarna arrestaties werden verricht. Een student werd daarbij door een politiehond in diens been gebeten.

Tilburgse actievoerders bezetten kort na bekendmaking van het nieuwe statement het Dantegebouw waar een jaarlijks wetenschaps- en campusfestival was. Ze zijn er door de ME uitgezet.

Dat gebeurde ook in Utrecht waar studenten eerst een week op het plein van de Universiteitsbibliotheek bivakkeerden en daarna een pand bezetten. Ook zij werden handhandig door de politie verwijderd. In Utrecht zijn na bekendmaking van het statement ook hoogleraren begonnen met een actie richting het bestuur. Zij schreven een brief en kwamen met een petitie.

Bij de Universiteit van Amsterdam was vorige week opnieuw actie op het Roeterseiland. Demonstranten verbleven enige nachten in tentjes op het universiteitsterrein. Rector Peter-Paul Verbreek sprak in overleg met de actievoerders voor het eerst over genocide.

Moeizame dialoog

Uit de inventarisatie van de universiteitsbladen blijkt dat discussies tussen universiteitsbestuurders en actievoerders moeizaam verlopen. Gesprekken komen veelal niet van de grond. In Maastricht werd een vooropgezette dialoog op het laatste moment afgelast omdat de kans op verstoring te groot was. In Rotterdam werd een bijeenkomst van medische studenten bijna afgelast. In Utrecht organiseerde het bestuur vorig jaar zomer een groepsgesprek, maar daar las een Palestina-activist slechts een verklaring voor, waarna die wegliep. In Leiden kwamen de bestuursleden niet opdagen bij een openbare discussie over Gaza met het college van bestuur.

Ook op de Nijmeegse campus werd een bijeenkomst tussen studenten en medewerkers over dit onderwerp voortijdig gestopt. Activisten hielden zich niet aan de door de universiteit gestelde regels hielden: ze hielden onder meer een spandoek omhoog, waarna de organisatie de stekker eruit trok.

In de gesprekken komen actievoerders en bestuurders nauwelijks nader tot elkaar. De actievoerders dragen enorme hoeveelheden informatie aan over de rol van Israëlische universiteiten in het conflict, terwijl de besturen argumenten aanvoeren over academische vrijheid en de veiligheid voor alle leden van de academische gemeenschap.

Medezeggenschap op de achtergrond

Het is opvallend dat de rol van de medezeggenschap in deze discussie niet dominant is. In sommige gevallen verwijzen bestuurders expliciet naar de medezeggenschap als de plek waar beslissingen over deze kwestie gesproken moet worden. In Nijmegen en Tilburg ging de medezeggenschap akkoord met de adviezen van de commissies, maar hadden ze liever stevigere maatregelen gezien. Bij de Universiteit van Amsterdam sprak de Gezamenlijke Vergadering zich 28 mei uit voor het opschorten van alle banden met Israël.

Universiteiten worstelen met de vraag hoe zij zich moeten opstellen als het gaat om academische samenwerking in een conflictgebied waar mensenrechten worden geschonden. In het geval van Rusland verwijzen de universiteiten naar de door de overheid opgelegde boycot toen de oorlog met Oekraïne begon. Dat staat ook in die brief van de rectoren in Trouw van vorig jaar. Maar door Gaza is de moreel-ethische discussie terug op de kaart gezet en lijkt de opinie van de rectoren van een jaar geleden achterhaald. Al zijn stappen die de universiteiten nu zetten maar heel voorzichtige strepen in het zand.

Dit artikel is geschreven door Ries Agterberg, hoofdredacteur van het Utrechtse universiteitsblad DUB. Aan dit artikel hebben de volgende media van de Kring Hogeronderwijs Media meegewerkt: Ad Valvas, Bron, Cursor, Delta, DUB, Erasmus Magazine, Hanzemag, HvanA, Mare, Observant, Profielen, Punt, Resource, Sam, SaxNow, UK, Univers, U-Today en Vox.