Volgens de rectoren van de Nederlandse universiteiten is de academische vrijheid in gevaar. Tegelijkertijd komt het verdedigen van die vrijheid soms met duivelse dilemma’s, zegt José Sanders van de Radboud Universiteit.

Niet alleen in Hongarije en de Verenigde Staten zijn politici geneigd om zich te bemoeien met de inhoud van onderwijs en onderzoek op universiteiten. Ook in Nederland is dat het geval, zij het in mindere mate dan in die twee landen.

Reden voor de Nederlandse rectoren om afgelopen weekend in een gezamenlijke brief een lans te breken voor de academische vrijheid op hun universiteiten. De dalende positie van Nederland op de Academic Freedom Index – in de EU scoren alleen Griekenland, Portugal en Hongarije slechter – is volgens de bestuurders een signaal dat “uiterst serieus” genomen moet worden.

‘De bezuinigingen van het kabinet perken de vrijheid van wetenschappers nog verder in’

Naast de politieke bemoeienis wijzen de rectoren op protesten die almaar verharden en gevoelige onderwerpen die steeds lastiger besproken kunnen worden. “Waar de ruimte voor onderzoek, dialoog en twijfel wordt ingeperkt, door repressie enerzijds of taboe anderzijds, verliest de universiteit haar essentie”.

Met andere woorden, aldus José Sanders, rector van de Radboud Universiteit: ‘Wij zien dat de academische vrijheid onder druk staat en daar maken we ons grote zorgen over.’

Wat zijn de bedreigingen?

Sanders: ‘Wetenschappers merken dat zij steeds minder vrijheid krijgen om zelf te bepalen naar welke thema’s en met welk doel ze onderzoek doen. Bij het aanvragen van financiering krijgen zij steeds vaker de vraag: is dit onderzoek toepasbaar? Er is minder ruimte voor ongebonden, nieuwsgierigheidsgedreven wetenschap, terwijl die juist zo belangrijk is voor fundamentele vernieuwingen. De bezuinigingen van het kabinet perken die vrijheid nog verder in.’

‘Daarnaast hebben we te maken met de Wet Internationalisering in Balans, die wil voorschrijven dat we meer onderwijs in het Nederlands geven. Terwijl sommige opleidingen voor het Engels kiezen om redenen die de wetenschap ten goede komen, bijvoorbeeld omdat het onderwerp zelf over internationalisering gaat, of omdat je internationale werving nodig hebt om de beste studenten in een bepaald veld aan te trekken. Als de overheid daar tussen gaat zitten, knaagt dat aan de wetenschap zelf.’

Pleit u voor volledige autonomie voor universiteiten? Het zijn wel publiek gefinancierde instellingen.

‘De universiteit mag altijd om verantwoording worden gevraagd. Niet voor niets beginnen wetenschappers hun eigen publicaties ook altijd met een verantwoording: waarom deze onderzoeksvraag, en waarom is die nu belangrijk? Ik kan me ook best voorstellen dat de overheid een deel van de fondsen beschikbaar stelt om aan de oplossing van een bepaald maatschappelijk probleem bij te dragen. Maar als ál het onderzoek van buitenaf gestuurd gaat worden, is dat een groot probleem. Niet alleen voor universiteiten – je mist dan een fundamentele kracht in de samenleving als geheel.’

‘Een docent die een heel stellige mening verkondigt, kan studenten met een andere mening afschrikken’

Komt de dreiging vooral vanuit de politiek?

‘De politiek is een weerspiegeling van het publieke debat. Er zijn genoeg mensen die twijfels hebben bij het nut van onze academische vrijheid. Die willen dat onderzoek nuttig is én hebben een heel sterke mening wat dat nut dan precies moet zijn. Anderen doen wetenschap af als ‘ook maar een mening’ en dat is fnuikend voor het vertrouwen in de wetenschap. Dan krijg je tweespalt tussen academie en maatschappij.’

‘In toenemende mate worden onderzoekers in het publieke debat niet serieus genomen. Sommigen worden zelfs geïntimideerd. Daardoor voelen zij niet meer de vrijheid om naar voren te treden. Er is spanning op het debat komen te staan.’

In de brief worden universiteiten beschreven als plekken waar het mag schuren en botsen. Aan de andere kant is polarisatie een gevaar. Hoe zit dat?

‘Als wetenschappers zijn we altijd bezig de grens van onze kennis op te schuiven. Dat brengt onzekerheid met zich mee en dat schuurt – dat is inherent aan de academie. Polarisatie wordt problematisch als gesprekken alleen nog maar gaan over het eigen gelijk of nog maar over één onderwerp mogen gaan. We zien dat sommige groepen andere groepen niet meer de ruimte gunnen om een standpunt in te nemen. Daardoor spreken sommigen zich liever niet meer uit: zo ontstaat er zelfcensuur.’

Staat polarisatie vooruitgang op de universiteit in de weg?

‘Daar waar we onderwijs verzorgen aan studenten, of jongere medewerkers begeleiden, hebben we extra verantwoordelijkheid om ruimte te bieden aan debat en aan onzekerheid. Als mensen met een andere ideologie of achtergrond zich niet kunnen of durven uiten, hebben we een heel groot probleem. Daar maak ik me zorgen over.’

U bedoelt cancel culture?

‘Niet per se. Een docent die een heel stellige mening verkondigt, kan studenten met een andere mening afschrikken. Die studenten denken dan misschien: “ik ga wel ergens anders naartoe”.’

‘Er moet een open gesprek met kritiek en in academische waardigheid mogelijk zijn’

‘Diversiteit kan verschillende verschijningsvormen hebben. Studenten en medewerkers kunnen ook conservatief zijn bijvoorbeeld, of gematigd. Aan onze universiteit moet voor een breed spectrum ruimte zijn en het is aan docenten om daar als academische professional mee om te gaan in hun onderwijs.’

Gisteravond was er een lezing van Alon Penzel, voormalig woordvoerder van het Israëlisch leger. Activisten spraken er schande van dat hij welkom was op de Radboud Universiteit. Voor u valt zijn komst onder academische vrijheid?

‘Wij hebben deze spreker getoetst aan dezelfde criteria als vorige sprekers die omstreden waren, zoals (de pro-Palestijnse, red.) Mohammed Khatib en (de pro-Israëlische, red.) Rawan Osman. Beide partijen vonden al meermaals van elkaar dat zij een grens overgingen: “deze spreker kan écht niet”, hoorde je dan.’

‘Maar als een student of medewerker beargumenteert dat een bepaalde lezing relevant is voor de wetenschappelijke vorming of het academisch debat, gaan wij als college van bestuur ver in het bieden van ruimte daarvoor. Wij willen die academische vrijheid bieden, tenzij de spreker bijvoorbeeld een ongewenst vreemdeling is (als de overheid beslist dat iemand een gevaar voor Nederland is, red.).’

‘Maar het is wel een worsteling – soms zelfs een duivels dilemma. Er moet een open gesprek met kritiek en in academische waardigheid mogelijk zijn. Als het een ideologisch geladen verhaal wordt, en een eenzijdige bijeenkomst waar geen tegenspraak meer mogelijk is, dan moeten we de vraag stellen: welk wetenschappelijk doel dient dit nog? Het faciliteren ervan kost immers veel tijd, aandacht en ook geld. Daar moeten we samen een oplossing voor vinden.’