Femicide is de laatste tijd steeds meer in het nieuws. Ook Nijmegen werd vorige week opgeschrikt door een moordzaak, waarbij een vrouw door haar partner om het leven werd gebracht. Onderzoekster Nicole van Gelder van het Radboudumc doet onderzoek naar femicide. ‘Nederland heeft heel lang oogkleppen opgehad.’

Vorige week werd er in Lent een vrouw doodgestoken. De dader bleek haar partner te zijn, die twee weken daarvoor een tijdelijk huisverbod kreeg. Het was één van drie gevallen van femicide in Nederland in een week tijd. Femicide is steeds vaker in het nieuws, maar neemt het ook toe?

Femicide: wat is het precies? ‘Dat is meteen een lastige vraag’, vertelt Nicole van Gelder (35), onderzoeker naar huiselijk geweld bij het Radboudumc. ‘Als we het hebben over femicide, dan hebben we het vaak over vrouwen die zijn omgebracht door een partner of een ex-partner. Maar tegelijkertijd was er recent ook de zaak van Lisa, die is omgebracht door een voor haar onbekend persoon. Ook dat wordt femicide genoemd. Wat belangrijk is, is de context daaromheen: femicide is altijd gendergerelateerd.’

Van Gelder: ‘Het is niet per se zo dat een dader bewust een slachtoffer ombrengt omdat ze een vrouw is. Maar als het gaat om huiselijk geweldsituaties of een vrouw wordt verkracht en vermoord, dan is er een grote kans dat gender wel degelijk mee heeft gespeeld. Bij dit soort misdaden is het slachtoffer disproportioneel vaak een vrouw en de dader een man.’

Oogkleppen op

Femicide is de laatste tijd regelmatig in het nieuws. Maar is het aantal gevallen ook toegenomen? ‘Als je kijkt in bredere zin in Nederland, is over de jaren het totaal aantal moorden gedaald. Maar het aantal femicides per jaar is desondanks constant gebleven’, zegt van Gelder. Jaarlijks zijn er tussen de 40 en 45 vrouwen slachtoffer van. Deze cijfers worden bijgehouden door de Nederlandse Femicide Monitor, een project van wetenschappers aan de Universiteit in Leiden.

‘Het is heel schrijnend om te beseffen dat het dus eigenlijk al lange tijd zo vaak voorkomt. Nederland heeft heel lang oogkleppen opgehad als het gaat om dit soort geweld. We denken immers vaak dat we het zo goed doen qua emancipatie en gelijkwaardigheid. Daarom ben ik erg blij dat mensen het nu serieuzer beginnen te nemen en dat de aandacht hiervoor is toegenomen.’

Partnergeweld

Ondanks de toegenomen aandacht neemt het aantal gevallen nog niet af. ‘Wat je ziet is dat in ongeveer 60 procent van dit soort zaken de partner of ex-partner de dader blijkt te zijn’, legt van Gelder uit. Dit was het geval bij de moord in Lent, evenals bij de twee andere gevallen van femicide in diezelfde week. Femicide door (ex-)partners volgt vaak op een al langer bestaand patroon van controlerend gedrag en psychisch, economisch, seksueel of fysiek geweld – ook wel intieme terreur (of coercive control) genaamd.’ Het komt ook voor dat er geen fysiek of seksueel geweld speelt, vult de onderzoekster aan, ‘maar dat maakt de situatie natuurlijk niet minder ernstig’.

‘We moeten ook beseffen dat we helaas niet altijd al het geweld en alle moorden kunnen voorkomen’

Van Gelder licht toe: ‘Hoewel hulpverleners, politie en andere betrokkenen natuurlijk hun best doen om een fatale afloop te voorkomen, kan het alsnog gebeuren dat bepaalde signalen zijn gemist of onvoldoende zijn gecommuniceerd tussen betrokken instanties en organisaties. Ook komt het voor dat passende hulp niet tijdig beschikbaar was, of dat de risico-inschatting en bijbehorende beschermingsmaatregelen niet voldoende waren. Er is een grote noodzaak om meer expertise te creëren.’

‘We moeten als maatschappij dus meer doen, maar zelfs als je alles goed doet kan het alsnog misgaan’, vertelt Van Gelder. ‘We moeten ook beseffen dat we helaas niet altijd al het geweld en alle moorden kunnen voorkomen.’

Opvangplek

Een manier om veiligheid te bieden aan vrouwen in een benarde thuissituatie zijn opvangplekken in een vrouwenopvang. Daar is echter een enorm tekort aan. Er zijn landelijk 1024 bedden beschikbaar, terwijl er volgens het Verdrag van Istanbul zo’n 1800 bedden nodig zijn, namelijk: één opvangplek per 10.000 inwoners.

In twaalf steden in Nederland vond daarom afgelopen vrijdag de actie ‘liever een bed dan een begrafenis’ plaats, georganiseerd door Dolle Mina. Ook op de Marikenstraat in Nijmegen – waar onder andere Van Gelder mocht spreken – stonden actievoerders met tenten en spandoeken op straat om aandacht te vragen voor het tekort aan ruimte in de vrouwenopvang.

Inmiddels heeft de overheid toegezegd 12 miljoen euro extra in de opvang te steken. Maar dat is nog niet genoeg, zegt de Radboudumc-onderzoeker: ‘Ook al is de wil er, voordat deze bedden beschikbaar zijn, moet er nog veel overlegd worden met gemeentes over waar die extra ruimte dan moet komen’. En dat kost tijd – die veel vrouwen niet hebben. ‘Het zou fijn zijn als het creëren van extra opvang snel kan en dat hulp voor vrouwen in het algemeen laagdrempeliger wordt. Zo weten veel vrouwen nog altijd niet waar ze terecht kunnen voor hulp en advies of wordt er soms van hen een eigen bijdrage gevraagd voor verblijf in de noodopvang.’

Onderzoek

Van Gelder doet zelf ook onderzoek naar huiselijk geweld en mogelijke initiatieven daartegen. Zo lanceerde ze in 2019 SAFE, een website waar vrouwen die (ex-)partnergeweld meemaken terecht kunnen voor informatie en opties voor hulp en steun. Ook kunnen ze anoniem in contact komen met elkaar en advies vragen aan de community managers. De site is voorzien van een knop waarmee je snel de website kunt verlaten, mocht je partner je in de gaten houden.

‘Als je een omstander bent en je maakt je zorgen om iemand, dan adviseer ik om in contact te blijven’

Recent publiceerde ze een onderzoek over hoe kappers een mogelijke rol kunnen spelen in de aanpak van huiselijk geweld. ‘Een derde van de kappers in het onderzoek gaf aan wel eens signalen van huiselijk geweld te zien in diens werk. Zij zouden dus een rol kunnen spelen in het signaleren en doorverwijzen van slachtoffers. Een deel van hen geeft aan hiervoor open te staan, maar het is ook belangrijk dat ze in de eerste plaats gewoon kapper kunnen blijven.’

Van Gelder zet haar onderzoek naar huiselijk geweld voort, maar hoopt ook dat de thematiek door anderen opgepakt wordt: ‘Het is belangrijk dat we ervoor zorgen dat er na onderzoek ook een vertaalslag wordt gemaakt naar beleid en de praktijk. Ik vraag me soms af in hoeverre dat in Nederland echt van de grond komt.’

Wat kun je zelf doen?

Naast de taken die zijn weggelegd voor beleidsmakers, hulpverleners en politici, kun je ook zelf iets betekenen voor een mogelijk slachtoffer. ‘Als je een omstander bent en je maakt je zorgen om iemand, dan adviseer ik om in contact te blijven. Vaak worden slachtoffers geïsoleerd of zijn ze te bang om iets te zeggen. Maar het is heel belangrijk om dat contact juist te behouden’, vertelt Van Gelder.

‘En wees ook geduldig. Je moet er niet op rekenen dat iemand direct alles op tafel legt. Dus ook al wil je iemand zo snel mogelijk uit zo’n gewelddadige relatie halen, het kan langer duren dan je wilt. Maar onderschat niet hoeveel je al doet voor iemand door er te zijn en te luisteren.’

‘Verder is het belangrijk dat je geen oordeel velt. Zo horen slachtoffers nog al te vaak de vraag ‘waarom ga je niet gewoon weg?’, terwijl dat dus niet zo eenvoudig is. Maar laat iemand weten dat je er hoe dan ook voor haar bent. Dat kan ook heel praktisch zijn, door bijvoorbeeld een reservesleutel van jouw woning te geven, zodat het slachtoffer altijd een veilige plek heeft om heen te gaan, ook als jij niet thuis bent.’

Er zijn een aantal websites die speciaal bedoeld zijn om omstanders te helpen, vertelt Van Gelder: ‘Daarop krijg je advies over wat je zou kunnen doen, maar ook hoe je goed voor jezelf kunt blijven zorgen. Want het kan ook als omstander heftig zijn als iemand in jouw omgeving zoiets meemaakt.’

Voor slachtoffers heeft Van Gelder ook tips: ‘Het is goed om er niet alleen mee rond te blijven lopen. Neem in je eigen tempo, wanneer je er klaar voor bent, iemand in vertrouwen over wat er gebeurt. Dat kan iemand uit de eigen omgeving zijn, maar je kunt je ook melden bij je huisarts of bij SAFE of Chat met Fier, waar je anoniem je ei kwijt kunt en advies kunt krijgen.’ Ze voegt toe: ‘Weet dat het niet jouw schuld is en er niets is om je voor te schamen.’