Stikstof is nog slechter voor heidegebieden dan al gedacht, laat promotieonderzoek van Joost Vogels zien. Niet alleen de planten lijden eronder, ook insecten verdwijnen, ontdekte de bioloog.

Qua timing is zijn promotie perfect, twee weken voor de Tweede Kamerverkiezingen, lacht Joost Vogels. Het onderwerp van zijn proefschrift is een belangrijk thema in de campagne: stikstof. Als ecologisch onderzoeker ontdekte Vogels dat het stikstofprobleem in heidegebieden nog grotere gevolgen heeft dan gedacht. Niet alleen bijzondere planten staan onder druk door het overschot van stikstofverbindingen, ook insecten komen erdoor in de problemen.

Is dat niet logisch? Als planten verdwijnen, verdwijnen de dieren die daarvan eten natuurlijk ook.

‘Dat indirecte effect kenden we al inderdaad. Extra stikstof zorgt voor verzuring en vergrassing, waardoor typische heidevegetatie verdwijnt, net als de herbivoren (planteneters, red.) die daarvan leven. Zo is de aardbeivlinder nu bijna uitgestorven in Nederland, omdat bijna nergens meer tormentil groeit.’

‘Ik heb nu laten zien dat insecten ook rechtstreeks last hebben van hoge stikstofniveaus, dat was nog nooit zo direct onderzocht. Met name specialistische soorten die snel moeten groeien hebben hiervan last. Zij stellen namelijk hoge eisen aan de kwaliteit van hun voedsel: daar moet voldoende stikstof, fosfor en andere elementen in zitten, en in de juiste verhoudingen. Die hebben ze nodig voor hun groei en het aanmaken van eiwitten.’

Loopkevers

De voedselkwaliteit van plantenetende insecten komt in de verdrukking door het stikstofoverschot, zag Vogels in verschillende heidegebieden op de Hoge Veluwe, het Dwingelderveld en de Strabrechtse heide. Hoe schever de verhouding stikstof-fosfor was in heideplanten, hoe minder loopkevers, vliegen en muggen er in dat gebied aanwezig waren. Dat is zorgwekkend, want zo’n afname zet het functioneren van een natuurgebied onder druk, net als dat het verdwijnen van bakkers, slagers en supermarkten de leefbaarheid van menselijke gemeenschappen onder druk zet.

Maatregelen om de stikstof te verwijderen vergroten dit probleem eigenlijk alleen maar, constateert Vogels in zijn proefschrift. Dat gebeurt traditioneel vaak door te plaggen, een ingreep waarbij de bovenste laag van vergraste heide verwijderd wordt.

Leg eens uit. Plaggen verlaagt de hoeveelheid stikstof toch drastisch?

‘Dat klopt. De meeste stikstofverbindingen slaan neer op de bovenste laag van de bodem, die haal je met plaggen grotendeels weg. Maar op die manier wordt óók veel fosfor weggehaald. Vegetatie die vervolgens na het plaggen weer opkomt, bevat minder fosfor, zag ik. Voor die planten zelf is dat niet zo’n groot probleem, maar wel voor veel dieren die daar vervolgens van eten.’

‘Dat is niet zomaar opgelost. Het kan wel honderd jaar duren voordat de fosforconcentratie weer terug op het oude niveau is. Ondertussen blijft stikstof nog altijd in te grote hoeveelheden neerdalen. Daardoor komt de verhouding stikstof-fosfor in de plant nog schever te liggen.’

Kun je dan niet fosfor bijmesten?

‘Ja, dat heb ik ook uitgetest, door op sommige plekken waar de heide geplagd was fosfor toe te voegen en op andere plekken niet. Later vermaalde ik de planten die daar opkwamen tot een soort koekjes, die ik aan veldkrekels voerde. Krekels zijn snelgroeiende herbivoren en daardoor interessant als modelsoort. Zij bleken inderdaad harder te groeien als ze planten te eten kregen die die extra fosfor hadden ontvangen.’

Massaal fosfor uitstrooien over de heide dan maar?

‘Zo eenvoudig is het helaas niet. Als je fosfor toevoegt vergrast de heide ook weer sneller. Bovendien wordt ook vaak – als maatregel tegen verzuring – kalk uitgestrooid. En daar kunnen veldkrekels weer slecht tegen. Dan legden ze juist minder eieren, ontdekte ik.’

Hoe komt dat?

‘Ik vermoed dat bekalking weer een nieuw tekort creëert, van mangaan. Dat zit zo. In kalk zit heel veel calcium en magnesium, wel tien keer zoveel als normaal is in heidegebieden. Planten waar krekels van eten maken weinig onderscheid in de elementen die ze opnemen uit de bodem. Wie het eerst komt, het eerst maalt, zeg maar, of het nu calcium is, magnesium, of iets anders.

‘De stikstofkraan moet dicht, zo simpel is het’

Elementen die in veel lagere concentraties voorkomen, zoals mangaan, komen daardoor nog minder in de plant terecht dan normaal. En dus ook in de krekels die ervan eten. En mangaan is weer cruciaal om bepaalde enzymen van te maken.’

Het ene probleem wordt dus vervangen door het ander. Zijn er alternatieven?

‘Ja. Steenmeel gebruiken bijvoorbeeld in plaats van kalk. Dat laat de elementen meer geleidelijk los, waardoor de verhoudingen minder verstoord raken. Dat gebeurt steeds vaker. Maar ook dat is eigenlijk symptoombestrijding, en die gaat onherroepelijk gepaard met bijwerkingen. We moeten eigenlijk de oorzaak van de ziekte aanpakken. Er is een leefstijlverandering nodig in onze omgang met de natuur. De stikstofkraan moet dicht, zo simpel is het.’