Protesten tegen deelname van Israëlische ploegen aan internationale sportwedstrijden zwellen de laatste weken aan. Het stilleggen van een sportwedstrijd – en het oproepen tot een boycot – kan wel degelijk nut hebben, zegt sporthistoricus Paul Reef. ‘Je raakt iets symbolisch.’

Het was een anticlimax die je al van mijlenver aan zag komen: de afgelasting van de laatste etappe van de Vuelta afgelopen weekend. Het inkorten van de route en het optrommelen van 1.900 politieagenten mocht niet baten: pro-Palestijnse actievoerders bestormden het parcours en de organisatie besloot de wielerronde vroegtijdig te stoppen.

Geheel onverwachts was het massale protest bij de slotrit niet. In de weken ervoor waren er al bijna dagelijks acties. Demonstranten zijn fel tegen de deelname van wielerploeg Israel-Premier Tech aan de Spaanse ronde. Enkele eerdere etappes werden vroegtijdig opgeschort of ingekort. De ploeg zelf besloot om ‘Israel’ van hun sportshirts te halen, maar zag af van de oproep de ronde vrijwillig te verlaten.

Voorpaginanieuws

Historicus Paul Reef, gespecialiseerd in de rol van protest rondom sport, volgde de ontwikkelingen met grote interesse. ‘Door te protesteren bij sport raak je in de kern iets heel symbolisch’, vertelt hij. ‘Sport is de belangrijkste hobby van veel mensen. Economische sancties zijn eigenlijk veel ingrijpender voor een staat, maar sport spreekt de emotie aan.’

‘Je kan ervoor kiezen om naast het stadion te gaan staan demonstreren, maar je kan ook voor een pitch invasion kiezen’

Protesten bij sportwedstrijden kunnen dan ook altijd op veel media-aandacht rekenen, legt de historicus uit. ‘Ik las van de week dat een Twentse GGZ-instelling geen Israëlische medicijnen meer gaat inkopen. De farmaceutische industrie is een essentiële financiële sector voor Israël, maar daar hoor je nauwelijks over. Protesten bij een Vueltarit daarentegen halen meteen de voorpagina van de NOS.’

Is het dan zo erg voor een land als het geboycot wordt bij een sporttoernooi?

‘Het gaat om de banden die een land heeft met de ‘Westerse wereld’. Dat zag je ook bij de sportboycot tegen Zuid-Afrika (die vanaf de jaren ’60 tot de afschaffing van de Apartheid in 1993 van kracht was, red.). Maar het land wilde juist door middel van sporten als rugby en cricket de connectie met Europa en de Verenigde Staten versterken. Je ziet hetzelfde bij Israël, dat als Europees gezien wil worden.’

Een sportploeg staat toch los van de staat? Bij Israel-Premier Tech zijn nota bene slechts drie van de dertig contractrenners Israëlisch.

‘Wat speelt in het geval van Israel-Premier Tech is dat de eigenaar, Sylvan Adams, de ploeg gebruikt om Israël als land te etaleren. Op papier is het misschien een wielerploeg als iedere andere. Maar alleen al in de naam zie je de promotie van Israël terug. En mede dankzij Adams werden de eerste drie etappes van de Giro d’Italia in 2018 in Israël gereden. Adams noemt zichzelf een sportieve ambassadeur van Israël. De ploeg heeft dus een grote symbolische functie.’

Op de protesten bij de Vuelta komt veel kritiek. Zo zouden de renners in gevaar gebracht worden door de demonstranten. Enkele dagen terug was er een valpartij toen een demonstrant plots uit de bosjes op het parcours sprong.

‘Je hebt verschillende vormen van protest bij sportwedstrijden. Zo kun je bij voetbal er bijvoorbeeld voor kiezen om naast het stadion te gaan demonstreren, maar je kan ook voor een pitch invasion kiezen en de wedstrijd stilleggen.’

‘Dat laatste is disruptiever en roept daardoor meer reacties op – dat zie je nu ook bij de Vuelta gebeuren. Maar het heeft ook meer gevolgen voor de veiligheid van sporters.’

‘Sport en politiek zijn historisch gezien nooit gescheiden geweest’

‘Het is dus een bewuste tactiek om iets af te dwingen. Ik kan natuurlijk niet in de hoofden kijken van activisten, maar je zag bij de Vuelta ook dat het veiligheidsaspect meteen werd aangehaald door de organisatie en de vraag werd geopperd of Israel-Premier Tech nog wel deel zou moeten nemen.’

Als reactie hoor je ook vaak dat sport en politiek gescheiden moeten blijven. In een eerder interview gaf jij aan dat sport per definitie politiek is. Kun je dat toelichten?

‘Politiek gaat in de kern over het verdelen van belangen, invloed en macht. Veel sportbonden hebben de neiging om procedureel te zeggen dat ze geen politieke uitingen toelaten: ze willen neutraal zijn en vrede en verbroedering brengen. Maar dat zijn eigenlijk ook al politieke uitingen.’

‘Daarnaast zijn sport en politiek historisch gezien nooit gescheiden geweest. Denk aan de uitsluiting van Duitsland en Japan na de Tweede Wereldoorlog bij internationale sportwedstrijden, de oproep tot het boycotten van het WK Voetbal in Argentinië in 1978 of Qatar in 2022, de boycot tegen Zuid-Afrika of het uitsluiten van Rusland en Belarus door meerdere internationale sportbonden na de inval in Oekraïne.’

‘Daarbij wordt sport ook ingezet voor politiek – en laten sportbonden dat actief gebeuren. Denk aan het organiseren van een WK of Olympische Spelen. Je hoort geen enkele sportbond zeggen bij de openingsceremonie van de Spelen: “Dit is wel een heel nationalistisch politiek gebeuren, wij doen hier niet aan mee, hoor”.’

In het geval van Rusland en Belarus was er in na de invasie van Oekraïne in 2022 binnen enkele dagen een sportboycot. Waarom niet in het geval van Israël?

‘In dat geval kwam dat door de enorme politieke druk die op sportbonden werd uitgeoefend om deze twee landen te boycotten. Daardoor kwam er al vrij snel een volledige sportuitsluiting.’

‘De grondhouding van sportbonden is dat zij niemand willen uitsluiten, zij handelen pas onder grote externe politieke druk. Maar goed, dat is net zo goed selectief, we zouden ook een lijst van oorlogen kunnen maken waar de VS bij betrokken zijn…’

Wat is het nut van zo’n sportboycot eigenlijk? Je ziet dat Russische sporters nu onder een neutrale vlag alsnog meedoen aan sportwedstrijden.

‘Het lastige aan die situatie is dat er nooit echt exit-voorwaarden aan de boycot gesteld zijn. Je zag daardoor dat in de loop van 2023 sommige – vooral niet-Europese – sportfederaties Russische sporters of clubs toch weer toe wilden laten. Toen is er voor gekozen om de atleten onder neutrale vlag mee te laten doen – met extra voorwaarden: zo mochten Russische sporters bijvoorbeeld niet verbonden zijn aan het leger. Maar ook daar komt weer kritiek op vanuit sportfederaties. Wat dat betreft vraag ik mij af hoe lang de boycot nog duurt.’

‘Dat zie je overigens vaker bij sportboycots: dat de voorwaarden niet helder zijn. Alleen in het geval van Zuid-Afrika was dat duidelijk: het stoppen van de rassensegregatie – en dus de apartheid – in de sport. Maar het heeft een kwart eeuw geduurd voordat dat ook daadwerkelijk gebeurde.’

Mag je dan stellen dat sportboycots helemaal niet effectief zijn?

‘Natuurlijk is het symboolpolitiek als er alleen een sportboycot opgelegd wordt – zeker als er sluiproutes zijn waardoor atleten nog steeds mee kunnen doen aan wedstrijden. Maar samen met bijvoorbeeld academische en economische maatregelen kan het wél een groot effect hebben.’

‘Ik denk niet dat je met de huidige geopolitieke constellatie een volledig Westerse boycot gaat krijgen van Israël’

‘De sportboycot van Zuid-Afrika was een van de eerste grote protesten tegen de apartheid die veel aandacht kreeg. Die zichtbaarheid had weer effect op steun voor politieke of economische sancties. Het is niet de doorslaggevende factor geweest voor het afschaffen van de apartheid, maar was wel een hele belangrijke in het agenderen ervan.’

Als we dat doortrekken naar het heden: gaan de protesten tegen Israëlische ploegen en de oproep het land uit te sluiten van sportwedstrijden uiteindelijk iets opleveren?

‘Nou, niet direct. Maar het kan wel zichtbaarheid genereren en als katalysator werken voor meer boycots.’

‘Belangrijk is wel dat er daarbij dan ook eisen gesteld worden. Gaat het om een wapenstilstand? Of om het stoppen van de genocide – en hoe definieer je dat? En hoe zit het dan met de kolonisatie van de Westelijke Jordaanoever en Golanhoogte? Of stopt de boycot pas als alle Palestijnen als volwaardige burgers worden behandeld?’

Hoe realistisch acht jij het bewerkstelligen van een sportboycot tegen Israël? De VS, een wereldspeler op politiek en sportief vlak, schaart zich onvoorwaardelijk achter het land.

‘Ik denk niet snel dat je een volledig Westerse boycot gaat krijgen van Israël in de huidige geopolitieke constellatie – waarschijnlijk nooit.’

‘In het geval van Zuid-Afrika wilden veel Europese landen en de VS in eerste instantie niet meedoen aan de boycot. Uiteindelijk gingen zij ook overstag, maar dat was wel een kwestie van de lange adem.’

In een recent opiniestuk riep jij, samen met collega Jan Bant, de gemeente Rotterdam op Israël te boycotten bij het EK honkbal dat eind september in die stad plaatsvindt. Kun je dat toelichten?

‘Veel mensen die ik spreek uit de sportwereld geven aan dat ze wel actie willen voeren, maar dat ze eigenlijk wachten op een eerste statement. En zolang dat er niet komt, gebeurt er niets. Wij denken dat bij dit toernooi een mooi statement gemaakt kan worden – of zelfs een boycot kan plaatsvinden. Dan heb je die ban gebroken.’

‘Laat een sportbond of in dit geval de gemeente maar eens uitleggen waarom ze Israël eigenlijk laten deelnemen. Waarom geldt alles wat voor Rusland geldt, niet voor Israël? En waarom zouden we Israël niet kunnen uitsluiten, zolang de gronden of het doel daartoe duidelijk zijn?’

‘Het feit dat de voorzitter van een machtige organisatie als de UEFA zich hardop uitspreekt, zegt al heel wat’

‘Bij het EK softbal onder de 18 jaar in het Spaanse Pamplona zei de burgemeester simpelweg dat de Israëlische ploeg in verband met veiligheidsredenen niet welkom was in de stad. Dat is een wat obscuur niveau misschien. Maar waarom kan zo’n statement niet in Rotterdam, op een wereldtoneel?’

In de academische wereld zie je langzaam een verschuiving: de oproep om banden met Israëlische instellingen te verbreken wordt steeds meer gedeeld en krijgt links en rechts ook voorzichtig navolging. Verwacht jij dit ook in de sportwereld?

‘Uiteindelijk wel. Dit klinkt misschien gek, maar historisch gezien gaat de oproep tot het boycotten van Israël en het verbreken van banden erg snel. In Zuid-Afrika heeft het jaren geduurd voor het besef doordrong en er internationaal sancties volgden. Ik wil niets bagatelliseren wat er in Gaza gaande is of in Zuid-Afrika gebeurd is. Maar je ziet dat de erkenning dat Israël al jarenlang fout bezig is en de oproep tot sancties veel sneller doordringen.’

‘Kijk bijvoorbeeld naar Aleksander Čeferin, de baas van de UEFA. Die zei in een recent interview weliswaar ‘geen voorstander te zijn van het uitsluiten van teams’. Maar hij sprak tegelijkertijd over ‘roekeloze politici’ en ‘het slachten van kinderen’ in Gaza.’

‘Voorafgaand aan de UEFA Super Cup-wedstrijd afgelopen augustus liet de voetbalbond een banier met daarop ‘stop killing children – stop killing civilians’ zien en nodigde het twee Palestijnse kindvluchtelingen uit voor de medailleceremonie. Deze stellingname, die de UEFA ‘humanitair’ in plaats van ‘politiek’ noemt, kwam de voetbalbond op veel kritiek te staan. Maar het feit dat de voorzitter van een machtige organisatie als de UEFA zich hardop uitspreekt, zegt al heel wat.’

Kunnen we dan concluderen dat de protesten bij de Vuelta toch effect hebben?

‘Het leidt niet direct tot een einde aan de genocide in Gaza, maar het zorgt wel voor veel aandacht. Daarmee blijft het thema op de agenda staan – waardoor er uiteindelijk ook weer politiek iets mee gedaan wordt. Dus ja: dit soort sportprotesten dragen wel degelijk bij.’