Een verkiezingsuitslag met flink wat verrassingen: PVV en D66 staan vooralsnog allebei op 26 zetels, het CDA stijgt flink en PvdA-Groenlinks leverde juist weer in. Drie politiek experts van de Radboud Universiteit laten hun licht schijnen op de uitslag.

‘Ik denk dat Wilders tot de oppositiebankjes is aangewezen’

Koen Vossen, docent Empirische Politicologie, publiceerde een boek over Geert Wilders: ‘Wat opvalt is dat de trend zich doorzet dat Nederland geen échte grote partijen meer kent. De twee grootste partijen, D66 en PVV, hebben allebei nog geen 17 procent van de zetels. Dat is écht heel klein voor de grootste partij. En ook GroenLinks-PvdA, CDA en VVD blijven rond 15 procent hangen.’

‘Het vormen van een coalitie zal dan ook een moeilijke puzzel worden. Van die vijf partijen zullen er toch echt vier moeten gaan samenwerken. Want zelfs de optie  D66, CDA, VDD en JA21 haalt met 75 zetels nog geen meerderheid. Los van de vraag hoe stabiel JA21 als partij überhaupt is. Dan heb je een extra partij nodig. En hoe meer partijen, hoe instabieler de coalitie.’

‘Een minderheidscoalitie met gedoogsteun van een extra partij zou kunnen werken. Of een coalitie die op elementen gesteund word. Dus een minderheidsregering van D66, CDA en VDD die op het gebied van migratie bijvoorbeeld met JA21 samenwerkt, maar op het gebied van klimaat met GroenLinks-PvdA. Maar het zal hoe dan ook improviseren worden.’

‘Een rechtse coalitie waarbij de PVV betrokken is acht ik sowieso heel erg klein. Als CDA en VVD gaan samenwerken met Wilders is dat echt een vorm van kiezersbedrog. En D66 met de PVV, dat zie ik niet gebeuren.’

‘Ondanks het verlies van Wilders moet je niet vergeten dat hij een trouwe achterban heeft’

‘Van het verlies van de PVV kijk ik niet op. Die hebben bij de vorige verkiezingen natuurlijk een gigantische uitslag gehaald met 37 zetels. Veel van die zetels kwamen op het laatste moment. Dat is dus niet de vaste achterban. Die stemmers zullen nu afgehaakt zijn, omdat de PVV te weinig geleverd heeft of wordt uitgesloten door anderen.’

‘Ondanks het verlies van Wilders moet je niet vergeten dat hij een trouwe achterban heeft. Ook met een mindere campagne kan hij toch al op zo’n 15 procent van de stemmen rekenen. Die mensen stemmen op hem om een signaal af te geven. En iedere keer dat Wilders wordt aangevallen of uitgesloten, worden zij gesterkt in hun keuze. Qua naamsbekendheid doet Wilders het goed.’

‘Ik denk wel dat Wilders voor de komende tijd tot de oppositiebankjes is aangewezen. Maar hij is al vaker afgeschreven en toch sterk teruggekomen. Gisteren zei hij nog dat hij tot zijn tachtigste wil doorgaan.’

‘Het is frappant dat links geen alternatief kan bieden voor deze rechtse wind’

Anne Bos, politiek historicus, verbonden aan het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis: ‘Hoe de uiteindelijke zetelverdeling zal uitpakken zal nog een paar dagen spannend blijven. Een aantal decennia geleden maakte zo’n extra zetel voor de grotere partijen minder uit. In de jaren tachtig waren er nog uitslagen waarbij het CDA met als lijstrekker Ruud Lubbers 54 zetels won en ook de PvdA onder Joop den Uyl en Wim Kok haalde er 52.’

‘Met de uitslag zoals die zich nu aftekent lijkt het logisch om een breed middenkabinet te formeren. Als JA21 er nog een zeteltje bijkrijgt dan zou dat over rechts kunnen. Waarbij wel aangetekend moet worden dat zo’n kabinet lang geen meerderheid heeft In de Eerste Kamer.’

‘Radicaal rechts is niet gekrompen. De PVV verliest, maar FvD en JA21 winnen. Binnen de VVD zie je een verschuiving in die richting. Nederland gaat mee in de Europese trend waarin radicaal rechts groeit. Het is frappant om te zien dat dat links eigenlijk geen alternatief kan bieden voor deze rechtse wind. Zelfs met een fusiepartij dus niet.’

‘Het adagium ‘regeren is halveren’ is al vaak van toepassing geweest op D66’

‘Als je naar het verleden kijkt kun je concluderen dat Nederland over het algemeen centrumrechts is. Zelfs het kabinet Den Uyl (1973 – 1977) dat bekend staat als het meest linkse kabinet ooit – werd gedoogd door rechts en had geen linkse meerderheid.’

‘Dat NSC in zo’n korte tijd van 20 zetels én regeringsdeelname naar nul is gegaan, is echt uniek aan deze verkiezingen. We hebben wel eerder hele grote verliezen gezien, denk aan Partij van de Arbeid die in 2017 maar liefst 29 zetels verloor of de LPF die in 2003 van 26 naar 8 ging. Maar dat een partij helemaal is weggevaagd is ongekend.’

‘Dat Frans Timmermans direct opstapt na deze uitslag is dan weer niet uniek. Dat zagen we eerder ook bij zijn partijgenoot Ad Melkert die in 2002 – het jaar dat Pim Fortuyn werd vermoord – opstapte na een halvering van het aantal zetels. Ook CDA-voorman Jan-Peter Balkenende stopte in 2010 per direct als partijleider, na een verlies van 20 zetels.’

‘De snelle opkomst van D66 valt denk ik te verklaren door de sterke en positieve campagne die er is gevoerd met een duidelijk gezicht. Dat heeft Rob Jetten heel goed gedaan. Het verleden leert wel dat het adagium ‘regeren is halveren’ vaak van toepassing is geweest op D66.’

‘Alle coalitiepartijen hebben steeds verloren tijdens de laatste verkiezingen. Deelname aan een kabinet levert electoraal dus niet altijd wat op. Die kennis zullen de partijen de komende tijd meenemen om tot een beslissing te komen om wel of niet in een regering te stappen.’

‘Eigenlijk had ik verwacht dat de PVV de grootste partij zou blijven’

Andrej Zaslove, universitair hoofddocent Empirische Politicologie, gespecialiseerd in populisme: ‘Hoewel Rob Jetten aan het stijgen was in de campagne, verbaast het me dat D66 zo groot is geworden. De beweging van Jetten om meer naar het midden te bewegen en te laten zien dat hij pragmatisch is en bereid om in een coalitie te stappen is interessant. D66 is vaker wat linkser in de campagne – om vervolgens toch met de VVD te regeren. Wat mij opvalt, is dat Jetten niet veel stemmen van VVD’ers heeft gekregen; wellicht kreeg hij meer steun van GroenLinks-PvdA-kiezers.’

‘Eigenlijk had ik verwacht dat de PVV veruit de grootste partij zou blijven. Waarom dat toch niet is gebeurd? Aan de opkomst lijkt het niet te liggen, want die is zelfs iets hoger dan vorige keer. Wellicht kozen veel kiezers voor een andere partij, zoals JA21 of VVD, omdat niemand met Wilders wil regeren. Ook interessant is de goede uitslag voor Forum voor Democratie. Een andere partijleider kiezen is de beste beslissing die Thierry Baudet in jaren heeft genomen.’

‘Dat de VVD goed heeft gescoord verbaast me dan weer minder. Mensen die conservatief zijn en op de VVD stemmen, hebben een andere mentaliteit en ideologie dan conservatieve CDA-kiezers. Ik vermoed dat veel mensen na de uitspraak van Henri Bontenbal over religieuze scholen (Bontenbal zei dat religieus onderwijs mag botsen met het grondrecht van gelijkheid, red.) voor de VVD hebben gekozen. En Dilan Yeşilgöz deed het bovendien heel goed in de campagne. Het CDA heeft dus niet zoveel stemmen bij de VVD weggehaald, maar vooral bij NSC.’

‘Voor de democratie is dit wel een goede uitslag’

‘De mindere uitslag van GroenLinks-PvdA bewijst volgens mij dat de samenwerking tussen beide partijen niet goed werkt. Willen ze progressief zijn, of richten ze zich op de oude, wat meer conservatieve PvdA-stemmer? Nu proberen ze beide te doen – en dat werkt niet.’

‘De kansen voor Wilders in de coalitievorming zijn heel klein. Ik denk dat Jetten er wel in zal slagen een coalitie te vormen. Dat zal dan over links moeten, dus met GroenLinks-PvdA in plaats van JA21, en daarnaast met CDA en VVD. De sleutel ligt bij de VVD: Yeşilgöz zei tijdens de campagne nog dat ze niet met links wilde besturen. Ik vermoed dat GroenLinks-PvdA wel wil meeregeren, maar de vraag is wie de opvolger van Frans Timmermans wordt en welke gevolgen dat heeft voor de perceptie van de partij.’

‘Nederland was altijd al rechts en is nog rechtser geworden. Het verbaasde me dat de campagne ook nu weer vrijwel alleen over immigratie ging. Maar voor de democratie is dit wel een goede uitslag. De nieuwe coalitie zal het op dat vlak beter doen dan de vorige.’